Site icon Le Matin d'Algérie

Amussu amaziɣ : iteddu deg ubrid ireglen ?

Drapeau amazigh

« Azzel ad d-tawiḍ, bedd ad twaliḍ… » (1).

Akken llan lulen-d si tesnakta n liga aârabiya, zun « anida tella tutlayt taârabt akked ddin ineslem, d tamurt taârabt ». D tasnakta n Vladimir Poutine, ass-a.

Ass-a, nezmer ad as-neg isem i tsertit-nni, ɣas isem ilul-d yakan di tmura nniḍen : « grand remplacement », zun tamurt tezmer ad tbeddel aẓar, ad tbeddel idles d tutlayt  s unekcum n uɣref nniḍen.

Di Tamazɣa, tidet ur illi « grand remplacement ». Tamurt ur tbeddel udem, ɣas akken illa ddin ineslem, tella tutlayt taârabt iddan deg unnar n walmud n ddin, tella daɣ darǧa i d-ilulen si temlilit gar tmaziɣt akked taârabt n Ihilaliyen i d-yusan seg wagmuḍ. D ayen ittilin di tmura nniḍen n umaḍal.

Maca, aẓar n tmurt iqqim d amaziɣ, idles n tmurt d amaziɣ, di yal annar n tmeddurt n tmurt tamaziɣt.

Tazmert tameqqrant illan deg ufus n tsertit n taârabt-tneslemt, s useqdec n ddin ineslem akked tedrim n igelliden n pétro-dollars (iḍelli d nationalisme arabe n tmurt n Maser), ur tezmir ad tbeddel aẓar akked wudem n tamurt tameqqrant am Tamazɣa. D awezɣi.

Uguren d-ikkan seg umussu amaziɣ

Acengu amezwaru iban anwa netta, maca tamuɣli-nneɣ terra ɣer wuguren illan di tmurt tamaziɣt. Issefk ad asen-neg isem, ad d-banen, akken ad kksen akkin, ad negren azekka, syen ad iddu umussu amaziɣ deg ubrid n umezruy.

Azdi/confusion gar tutlayt darǧa akked uẓar aârab 

Azgen n 110 imelyan n Imaziɣen i yellan di Tamazɣa ; azgen deg-sen nev ugar tutlayen darǧa, maca ur llin d Aâraben. Nutni d Imaziɣen am uzgen-nni yettutlayen tamaziɣt di yal tamurt n Tamazɣa (Libya, Lezzayer, Merruk, Mauritanya…).

Ass-a, ulac nnig 5 % n Waâraben deg idammen di Tamazɣa, ɣas amur ameqqran deg-sen di tmurt n Tunes i yella (d abrid n unekcum seg wagmuḍ). Di Merruk, nezmer ad d-nini ulac Aâraben deg uẓar, nnig wid d-ifrurxen di tnemmast n lmexzen n igelliden, si zman n Idris I.

Tamuɣli-ya ur nwata, zun ’’Tamazɣa d tamurt taârabt’’, tella ugar di tmura n Urupa, ugar di Fransa (2) s tmuɣli-nni n l’orientalisme, anida « tout ce qui est au sud de Marseille c’est l’Arabie /ayen akk illan ddaw Marseille d tamurt n Waâraben ». Maca i tiṭ n tmurt n Spanya, tamurt illan deg wanẓul n yillel Agrakal, d Barbaria neɣ Muretanya, tamurt n Los Moros (les Maures), d Imaziɣen ; nutni ur zligen amezruy akked wayen illan.

Issefk ad tekkes tagut di Tamazɣa di tazwara, akken ad d-yuɣal yisem amaziɣ i tmurt-nneɣ, gar tmura n umaḍal.

Asekkak n tmuɣli-nni n «iɣerfan imezwura »/les peuples autochtones

D tamuɣli ur nwata i Tmazɣa, d azduz s wayes nekkat iman-nneɣ.

Uget n igerwan akked tdukliwin timaziɣin, am Agraw Amaḍlan Amaziɣ (congrès mondial amaziɣ), ddmen-d tiẓri/théorie yellan deg umenẓaw/continent n Marikan, leqqmen-tt i Tmazɣa, war aḥezzeb, war tasleḍt/analyse.

Maca, amenẓaw n Marikan akked Tmazɣa mačči yiwen umezruy-nsent. Di Marikan, si lqern wis 15, kecmen ɣer din yimezdaɣ n Urupa, snegren amur ameqqran n imezdaɣ n inesliyen n tmurt-nni, « les peuples Indiens ». Drus i inesren i nnger, am di USA, am di Marikan n Wanẓul, iḍra s tidet wayen iwumi semman « grand remplacement » s wuzzal d idammen.

Ass-a, imezdaɣ-nni imezwura d-iqqimen, d inesliyen, suturen amur-nsen akked izerfan-nsen.

Maca, di Tamazɣa, ur ngiren imezdaɣ n tmurt. D Imaziɣen illan zik i yellan ass-a, acku ur d-usin iɣerfan imeqqranen si berra nnig azal n 10 000 yemdanen-nni Ihilaliyen (Banu Hilal, Banu Suleiman) di lqern wis 11. D takemmict n yemdanen i yeqqimen deg izuɣar ; ur tezmir tmurt ad tbeddel aẓar.

Seg umezruy-a, tiẓri n « imezdaɣ imezwura/peuples autochtones »  ur twata i tmurt-nneɣ.

Issefk ad tbeddel tmuɣli n Ugraw Amaḍlan Amaziɣ, acku kkaten tamurt tamaziɣt s ufus-nsen, s ufus-nneɣ akk, i wammud/lfayda n icenga n Tamazɣa. 

Asekkak n « tmuɣli n teqwirt » (3)

Amussu amaziɣ i d-ilulen si tnekra n Tefsut Imaziɣen n 1980, i d-ifkan imɣi seg iẓuran n imeɣnasen n 1948,  iwwi-d tamuɣli n Tamazɣa d tamurt d yiwet, seg yixef ar yixef n tmurt. Taggara amussu-nni yezger tilisa, issaɣ di yal tamurt n Tamazɣa. Ɣas di tazwara yenti ɣur imezdaɣ i yeṭṭfen di tutlayt tamaziɣt.

Aḍu n tefsut n 1980, iffeɣ si tmurt taqbaylit, iwweḍ Icelḥiyen, Imucaɣ, Imẓabiyen, Icawiyen, Irifiyen, Iknariyen, atg…

Amussu n 1980 isdukkel tamurt akken tella deg uẓar, d tamuɣli tamaynut ur snegren leqrun n war tamussni, ur izmir ad iqabel yal adabu.

Ilmend ad tennerni tikli-nni, ad iddu umussu amaziɣ deg usalu n tgemmi, ad issiɣ akk i Tmazɣa,  taggara tban-d tmuɣli  n beṭṭu di tmurt, terẓa  ifadden n umussu. Sin inurar ideg d-tban « tmuɣli n teqwirt », n wid ikkaten ad qqimen din kan, gar-asen, nnig ukanun :

Deg unnar n tutlayt 

I wid iddan deg usalu n « teqwirt », zun « ulac tamaziɣt idduklen, tella kan teqbaylit, temẓabit, tcawit, trifit… », wid-nni uɣen amkan n icenga n tmaziɣt, teddun d ixuniyen n yal adabu, kkaten iman-nsen akked tmurt-nsen, s ifassen-nsen.

D tikli n war tamussni, neɣ n paradigme i yasen-ireglen igli : zun ur tezmir ad d-tlal tutlayt, si yal ‘’taqbaylit’’ illan di yal tama, tin ara yesduklen akk Imaziɣen.

Amedya-nsen ufan-t seg umezruy n tutlayin tilaṭiniyin deg Urupa. Maca, ur iwata umedya-nni, acku siwa taṭelyant i d-ikkan si tlaṭinit, tiyaḍ (tafransit, tasbenyult, tarumanit…) sekcment-d talaṭinit ɣer tutlayin timezwura n tmurt-nsent asmi i tent-iḥkem udabu n Roma.

Deg unnar n tsertit 

D wid iran ad sdaflen ɣef tmaziɣt-nsen di tlisa n temnaṭ-nsen kan. I nutni, amennuɣ izwaren d tarusi n tlisa gar-asen akked wiyaḍ (anwi-ten wiyaḍ ? D wid itutlayen tamaziɣt nniḍen ?, d wid itutlayen darǧa, zun nutni d Aâraben ?).

Awal-nsen ur ifri (4), maca takti-nsen tefra : « akken ad nidir d Imaziɣen, ad neg taneflit iwatan, ad lemden warraw-nneɣ tamaziɣt, issefk ad nebḍu akked wid illan idis-nneɣ ».  Sin imussuten ufraren deg ubrid-nni : Amussu i timunent n tmurt n Iqbayliyen (MAK), akked ukabar n timunent n Arrif (Amussu Aɣerfan n Arrif).

Tikli-nsen teffeɣ anida ur ssarmen, acku i sin kemzen i yal adabu anida i yebɣa, dewlen d anzel n taârabt-tinneslemt gar ifassen n udabu :

I sin ikabaren-a bedden ass-a, nnig lebɣi-nsen, d iqeddacen n iduba n Merruk akked Lezzayer, wid i yettnaɣen gar-asen ɣef uqerru n Tamazɣa, anwa deg-sen ara tt-iččen. Tidet, irgel ubrid n tsertit-nsen i sin.

Anwa i d abrid issuffuɣen :

Abrid n uzekka, d win ibnan ɣef tagmat n yal aɣref n Tamazɣa, nnig tilisa i yesbedd yal adabu, si leqrun imezwura s ufus n temhersa n Fransa.

Tamezwarut, amussu amaziɣ izmer ad yeg talast i yal tasertit iran ad tesker timest di Tamazɣa, akken kan ad bedden iduba-nsen ugar.

Tamsalt n Wasif Zeggaɣen (« république sahrawi ») ur issefk ad tessiweḍ ɣer ṭṭrad gar Lezzayer akked Merruk. Akal-nni d akal n Tamazɣa, icrek-aɣ akken nella si Libya ar Merruk. Zemren ad idiren imezdaɣ-is di timanit-nsen ma yekkes azekka usekkak-nni n « république arabe sahraoui ». Ur illi ubandu di Tamazɣa i yellan d ayla n timura taârabin, tid illan akkin deg wagmuḍ, s nnig 4500 km.

Tasertit iddren di Tamazɣa d tin iteddun ad tesdukel yal tamurt illan, d agraw ibnan ɣef umezruy, ɣef yidles akked usirem n uzekka. Di tsertit-nni kan ara tennerni tmaziɣt, d tutlayt tunsibt, akken ad tili d tagejdit n yidles n Tamazɣa, idis n tutlayt darǧa ara yedduklen.

D abrid i yessefken ad ibdu bennu-s gar yimussnawen illan deg unnar n tmaziɣt akken ad rẓen asalu ameqqran am akken yebda tikli deg-s Mouloud Mammeri. Idis-nsen ad d-ilal umussu asertan, win ara yessiwḍen amennuɣ di talwit ɣer bennu n Tfidiralit n tmura n Tamazɣa.

 Ass-ni, ad ikkes paradigme iqqnen tamurt si zman n Tariq, zun  d buberrak, ad d-ilal paradigme amaynut…

Aumer U Lamara

Timerna / Notes :

1. « Azzel ad d-tawiḍ, bedd ad twaliḍ, qqim ulac », d awal n Muḥ At Lḥusin (Ccix Muḥend U Lḥusin).

2. Napoléon III, win illan d agellid n Fransa, inna awal di 1863, asmi d-irza ɣer temdint n Lezzayer : « Notre possession en Afrique n’est pas une colonie ordinaire, c’est le royaume arabe ». Napoléon III issarem ad isbedd tagelda taârabt, si Lezzayer armi d Surya, ddaw udabu n Fransa.

3. Aqwir / taqwirt : d aḥric ameẓyan n wakal ifergen, idis n taddart, deg llan isekla, i yella wurti/tibhirt.

4. Inna yiwen umussnaw  : «Tamurt n Leqbayel d tamurt n Lezzayer, tamurt n Lezzayer d tamurt n Leqbayel ». Inna-t akken ad iqabel wid iran ad sbedden tilisa di tnemmast n tmurt n Lezzayer, gar temnaṭ d tayeḍ.

Quitter la version mobile