24 avril 2024
spot_img
AccueilIdéeIssefk ad kksent tlisa yellan di Tmazɣa, mačči d tilisa ad d-nernu !

Issefk ad kksent tlisa yellan di Tmazɣa, mačči d tilisa ad d-nernu !

S TMAZIƔT

Issefk ad kksent tlisa yellan di Tmazɣa, mačči d tilisa ad d-nernu !

Ulac beṭṭu ur nessirqiq ! Di tallit deg simmal ddukulent tmura, zeddint deg igerwan imeqqranen n tsertit akked tdamsa (1) akken ad smeɣrent tazmert-nsent, ur illi webrid i beṭṭu amaynut di tmurt n Lezzayer neɣ di tmurt nniḍen n Tmazɣa. Akken ibɣu yili, yif azdey n tmura wala beṭṭu-nsent (l’intégration est de loin préférable au morcellement).

Tamezwarut, ulac iɣisi aqbur izemren ad ibḍu tamnaṭ-a ɣef temnaṭ-in. Tamurt yiwet, aẓar yiwen, amezruy yiwen, idles yiwen si Libya ar Merruk. D tamazɣa ur nbeṭṭu. Tadukli-s tamezwarut ittwassnen deg umezruy, tella-d yakan di tgelda n Masensen si –202 (imenɣi n Zama), armi d -104, mi yemmut Yugerten, ikcem-d Ruman.

Tilisa yellan ass-a gar tmura n Tmazɣa (Lezzayer, Merruk, Tunes, Libya, Muritanya), d lwert n umezruy, d tamhersa n Ruman (2), leqrun n imennuɣen di leqrun n tinneslemt, tamhersda n Terk, akked tin n Fransa i tent-igan. 

Talast taneggarut ibedden gar Merruk akked Lezzayer, d jiniral Bugeaud i tt-igan di 1845, ikfa-tt jiniral Lyautey di 1903-1904, irna-yas uneɣlaf Morice afrag n wuzzal, n lminat akked trisiti di 1957 (ligne Morice), iga-yas afrag wis sin jiniral Challe di 1960 (ligne Challe).  

- Advertisement -

Tidett, ulac yiwet talast i sbedden gar-asen at tmurt, s lebɣi-nsen, anagar tin illan d tamezwarut gar Muretanya (Merruk + azgen n Lezzayer utaram), akked Numidya (azgen n Lezzayer n wagmuḍ + Tunes + libya), maca llant i snat di tgelda n Masensen.

Tilisa i yellan tallit gar ‘’igelliden n tinneslemt’’, di leqrun-nni n herrwel (‘’les siècles obscurs du Maghreb’’) gar lqern wis 7 d wis 16, anda gellden At Idris, Iresṭumen,  At Ḥemmad, Imrabḍen, Imwaḥden, At Mrin, Izyanen, Iḥefsiyen, … llant kan di talast n tezmert-nsen, di lweqt-nsent. Mi tbeddel tegnitt akked tezmert, ad kksent tlisa-nni, ad beddlent amkan ; akken i tedda armi d-tekcem tmurt n Fransa di 1830.

Tilisa  deg ugraw n OUA (Organisation de l’Unité Africaine / Union Africaine)

Ma yella usaḍuf yifen akk wiyaḍ deg ugraw n OUA / UA, d win yessersen azref akken ad ters talwit gar tmura n Taferka : ad qqiment tlisa akken llant di tegnitt n timunent-nsent (‘’intangibilité des frontières héritées de la colonisation’’). Anejmaâ n OUA n 21 yulyu 1964 ifra-tt : “akk timura yellan zdint deg ugraw n OUA fkant awal-nsent akken ad qadrent tilisa yellan beddent deg wass deg tekkes temhersa fell-asent, uɣent timunent-nsent” / « l’assemblée déclare solennellement que tous les Etats membres s’engagent à respecter les frontières existant au moment où ils ont accédé à l’indépendance ». (3)

60 iseggasen deffir talalit n ugraw OUA di 1963, ad naf, gar cwiṭ d waṭas, iṭṭef usaḍuf-nni n tlisa, acku drus n tmura i yebḍan ; ar ass-, snat tmura kan i d-ilulen, ttwaqeblent deg igerwan n ONU akked UA :

  • Sudan (Soudan) yebḍa ɣef sin : Sudan, Sudan n wanẓul (Soudan du sud)

  • Ityupya (Ethiopie) : teffeɣ temnaṭ n Erythrée, d tamurt tamunant.

  • Ma d Sahara occidental di Tamazɣa, Somaliland di Somalie, Biafra di Nigéria, Casamance di Sénégal, Azawaḍ di Mali, akked Ambazonie (Amba Land)  di Cameroun, mazal-itent ttnaɣent ɣef timunent-nsent. 

Ass-a, sin izerfan imeqqranen zgan-d d ixsimen : azref n yal tamurt akken ad teqqim akken i tella, ur tbeṭṭu d iḥricen (principe d’intégrité territoriale), akked uzref n yal aɣref/agdud, ma ur yufi iman-is di tmurt deg yella tama n iɣerfan nniḍen (principe du droit à l’auto-détermination des peuples). Di yal tamurt deg llan iɣerfan mgaraden, d tuttra anwa azref ad yifriren deg-sen ?

Tilisa timaynutin di Tamazɣa ?

Tamazɣa tuḍen deg umezruy-is. Aṭan-is, d temɣer n wakal, d war tadukli n iɣerfan/tiwsimin illan, d anekcum n tsertit n taârabt-tinneslemt, d tamhersa ur ngi isem. Uguren akk illan ass-a cudden ɣer umezruy-nni. Adda n uḍris, ad nessuk tiṭ i yal tamnaṭ anda i tettenfufud.

Tamurt n Asif Zeggaɣen (Sahara occidental, ‘’RASD’’)

D tamurt taneggarut ittuhersen di Taferka, tella ddaw ufus n Spanya si 1846 armi d 1976. 

Talalit n Polisario s ufus n El Gueddafi akked Boumediène di 1973 (4), tessekcem tamhersa n taârabt-tinneslemt ; d tin i yettenfufuden ar ass-a, tegla-d s ccwal gar tmura n Lezzayer akked Merruk.

Tifrat-is ass-a mačči d timerna n wakal-is, d tunṭict i tgelda n Merruk. Tifrat-is d timanit n tidett, akken ad tili d tilellit, ddaw laânaya n tmura i yas-d-izzin (Merruk, Lezzayer, Muritanya) ; tezmer ad tili azekka d tagejdit tamezwarut n bennu n Tmazɣa Idduklen. Mačči d abrid-nni i yuɣen iduba yellan ass-a di Merruk akked Lezzayer,yal yiwen yessimɣur tazmert n laâsker deffir talast-is !

Timunent n wagmuḍ n Libya (Cyrénaïque) ?

Seg useggas n 2011, mi yekker umussu si temdint n Benghazi, yessaɣ i tmurt armi yeɣli udabu n El Gueddafi, tamurt n Libya ur tufi talwit.

Timura taârabin i d-iqqimen akkin (Qatar, Emirats, Maser,…), ufant abrid akken ad bḍunt tamurt n Libya, ad ččent petrol illan deg-s, ad seddun tasertit-nsen n unekcum n taârabt-tinneslemt, akken azekka ad ternu d tunṭict i tmurt n Maser. 

Ass-a, tamurt n Libya tebḍa, ɣas ur d-illi walɣu unsib n ‘’timunent n wagmuḍ n Libya’’ (sécession de la Cyrénaïque); di tilawt, illa beṭṭu, adabu deg ufus n Qatar. Mazal d-tewwiḍ tifrat-is, akken ad teddukel tmurt n Libya, ad tezdi akken i tella…  

Timunent n tmurt n Arif ?

Tamurt n Arif di Merruk tella d tamhersa n Spanya si tifrat n Algésiras n yennayer 1906. Frant tmura n urupa ad fkent agafa n Merruk i Spanya. D tiḥila n Legliz i tt-igan akken tamurt n Fransa ur d-tettili zdat uẓru n Gibraltar, win illan d ayla n Legliz.

Ṭṭrad n Arif (la guerre du Rif) yettwassen ; imenɣi n Spanya akked irifiyen ur ifri di yal tama. Asmi tekker ad tekcem idurar n Arif di 1920 s tezmert tameqqrant, Irifiyen kkren, snegren tazmert n Spanya, sbedden Tagduda n Arif di 1923 (République du Rif), aselway-is d Muḥend Abdelkrim El Khettabi. Si 1925, teddukel Spanya akked Fransa akken ad hudden tagduda n Arif. Di 1926 issers uzzal Abdelkrim ; netta nfan-t ɣer tegzirt n La Réunion, syen yezger ɣer tmurt n Maser di 1947.

Mi tuɣ timunent tmurt n Merruk di 1956, El Mexzen iger-d zdat wallen-is tamurt n Arif, acku Irifiyen ur qbilent timunent-nni i tefka Fransa i ugellid Muḥemmed V. 

Di 1958, iserdasen n El Mexzen snegren tamurt n Arif, nɣan nnig 5000 irifiyen. Ar ass-a ur tekkis tɣennant-nni.

Amur seg Irifiyen ass-a ur ran ad qqimen deg Arif illan d aḥric n tmurt n Merruk, ddaw udabu n ugellid. Saramen ad gen tamurt n Arif tamunant, tagduda n Arif. Isem n Muḥend Abdelkrim gan-as ccan d ameqqran.

Ass-a ur iẓri yiwen amek illa umussu n timunent (mouvement indépendantiste rifain) deg umussu ameqqran, lhirak, i d-ikkren akken d ifru ugur ameqqran deg tella tmurt n Arif, tettwaâzel, stehzan deg-s armi texla si trewla n warraw-is deg waman, d anejli ɣer Spanya.

Immal n Arif illa di timanit n tidett, di Merruk amagday, Merruk n izerfan. Ur illi di beṭṭu gar-as d tmurt n Merruk. Asalu n Lmexzen n Muḥemmed VI d win n tikerkas, d win n ugdal n izerfan… ar d-yaweḍ wass n twaɣit-is. 

Timunent n tmurt n Iqbayliyen (Kabylie) ?

Tamuɣli d usirem i timunent n tmurt n Iqbayliyen (indépendance de la Kabylie) ur telli d taqburt deg umezruy, acku teddukel tmurt. Acḥal d tallit i kecmen Yeqbayliyen azaɣar akked temdint n Lezzayer : nnuɣen Terk, srewlen Aâruǧ, syen ḥekmen Lezzayer si 1520 armi d 1527 ; syen qublen Fransa di 1830 segmi rewlen iserdasen n Terk n Dey Husssein ; Snekren tagrawla seg ukabar n ENA, n PPA akked l’OS, armi d 1954 di yal tama, slulen-d lwilaya IV akked lwilaya VI  n Seḥra s tuddsa akked iserdasen n  lwilaya III… Tamurt n Leqbayel ur tebḍi ɣef tmura nniḍen n Lezzayer, acku tuɣ tanemmast n Lezzayer. D Lezzayer.

D tasertit n FLN deffir 1962, deg ubrid n taârabt-tinneslemt, tin igedlen idles akked tutlayt tamaziɣt, i yessawden ɣer tlalit n umussu n timunent (ass-a deg ukabar n MAK / Amussu i timunent n tmurt n Iqbayliyen, si 2013). 

Mi d-ilul ukabar n MAK di 2001, iswi-s d timanit/autonomie n tmurt n Iqbayliyen. Di tgejdit-is akked tuddsa-s, d akabar iteddun deg ubrid n talwit akked leqder n izerfan. Ar ass-a, ur iffiɣ seg ubrid-nni acku d amussu d-ifkan aẓar si tnekra n Tefsut Imaziɣen n 1980 i yebnan ɣef tgejda : ‘’tugdut n yal udem (libertés démocratiques), tutlayin n ugdud Azzayri (tamaziɣt akked darǧa), tukksa n miḥyaf gar yemdanen (justice socilale), abrid n talwit (mouvement pacifique)’’. D asalu-nni i yessawden ass-a ɣer tnekra/hirak n furar 2019.

Tamuɣli n MAK tebrez : “adabu yellan di Lezzayer si 1962 ilul-d si tmuɣli n Messali di PPA, ur izmir ad d-iffeɣ si taârabt-tinneslemt ; tiḥila i yesedduy yal tikkelt (tamaziɣt d tutlayt taɣelnawt, d tutlayt tunsibt, takadimit usekkak, …), d urar kan akken ad d-irbeḥ akud, ar d tenger tmaziɣt di tmurt. Ur telli tafat ad d-ikken seg-s… ddwa-s d beṭṭu n tmurt, d timunent n tmurt n Iqbayliyen”. Tamuɣli n MAK, izwar-itt yakan wawal n umedyaz, di tkuffta n wurfan-is : “Ad ncerreg tamurt !”.

Ɣas imeɣnasen n MAK llan di yal tama, di yal tiɣremt, maca amur ameqqran n Iqbayliyen ur ddin deg usalu n MAK.

Anda i tezleg tmuɣli n MAK ?

Asalu n MAK (akked imeɣnasen yuɣen ass-a tikta n MAK) iga am umejjaj/ṭbib ur nufi aṭan yellan di tfekka, yuzzel ad yefk ddwa ur nwata (‘’un mauvais diagnotic engendre systématiquement un mauvais traitement’’). Yiwet tmentit/sebba/ cause i yesedduyen iɣerfan deg ubrid n beṭṭu i timunent ur issefk i tmurt n Iqbayliyen (5). 

  1. Tamurt n Iqbayliyen d tanemmast n Lezzayer, n Tmazɣa ; ur illi iɣisi n uẓar, n umezruy, n yidles gar-as d temnaḍin nniḍen. Illa umgared n tutlayt, n tmetti tamsedrart, acku teṭṭef di tutlayt tamaziɣt akked umur n yidles inegren anda nniḍen, deg izuɣar. Ass-a, llan iberdan di timanit/autonomie linguistique et culturelle, akken ad taf iman-is, ad tesnerni, ad tessiɣ i tmura nniḍen, nitenti ad afent aẓar-nsent s tfentazit. Tamurt n Iqbayliyen d tinigit n Tmazɣa yellan si zik, d nettat ara igen asɣen i usirem n leqrun d-iteddun. Mačči kan d tamuɣli n usekcem n tmaziɣt deg yidles akked uɣerbaz n tmurt (politique inclusive), ass-a yella wayen yugaren, d bennu n tmurt ɣef lsas n tidett (refondation nationale), ɣef wakken tella tmurt deg iẓuran-is, mačči d tawleft-nni usekkak i tebɣa ad tessers tsertit n ‘’taârabt-tinneslemt’’. Asɣen ɣer umezruy izdin, inna-t Mulud Mammeri (6), illa deg usalu n Yugerten (7).

 

  1. Ad neg ‘’Tamurt n Iqbayliyen tamaziɣt’’ teffeɣ si Lezzayer, s uzref n autodétermination, tga-d tilisa timaynutin. Ugur ameqqran : ad teǧǧ akkin amur ameqqran n wakal n tmurt n Lezzayer i… tsertit d udabu n taârabt-tinneslemt ; ad tegzem Tmazɣa di tnemmast, syen wid ad igelden din ad sbedden ‘’El Xalifa Aârab’’ di tiɣremt n Lezzayer ; ad ibedd Bengrina, Mokri, Ali Belhadj, neɣ wayeḍ d aselway n tinneslemt akked tmeṭṭurfit, d axuni, deffir-s ad yili Qatar, Emirats, Saâudya, … Amek ara tizmir ‘’tmurt n Iqbayliyen’’ ad d-ilalen, ad tidir di talwit zdat les chars n Gaïd Salaḥ, Chengriḥa neɣ wayeḍ ? 

Asmekti n tnekra n FFS di 1963 : deg wazgen n wass, les chars d-iffɣen si Lezzayer, nehren-ten-id iserdasen n Cuba, kecmen-d tanemmast n Larbaâ n At Iraten. Nella din, d inigan mi d-kecmen.

Ur nessiɣzif awal ugar ɣef usalu ur nessuffuɣ. Abrid-is mačči d beṭṭu n tmurt n Lezzayer, mačči d tilisa timaynutin gar Tadmayt d Berǧ Mnayen. Am akken ur izmir yiwen ad yeg talast di tnemmast n ufrag-is, n tferka-s. Yal tasertit n beṭṭu n tmurt (morcellement) txeddem i wammud/lfayda n tmura nniḍen, mačči i win n iɣerfan n Tmazɣa.

Immal ad yili kan deg usalu n tddukli n tmura yellan, si Libya ar Merruk, tid d-iǧǧa umezruy, di bennu n ugraw n tmura n Tmazɣa Idduklen, akken azekka ad kksent akkin tlisa yellan, ad d-tlal tddukli n ‘’Fédération des Etats d’Afrique du Nord’’.

Llan wuguren deg ubrid-a, gwten d tidett ; maca uguren mačči deg ugdud i llan. Di yal adabu i llan. Yal yiwen izmer ad iẓer amek qublen wid d-ikkren, d imeɣnasen n hirak/tanekra n Rif d Lezzayer, n MAK, n RPK, d ineɣmasen. Icuddan n lḥebs ur ferrqen gar-asen.

  1. Agellid n Merruk i yerran tamurt d ayla-s, iqqen s tinneslemt ɣer wagmuḍ; d tindert ad ifsin di tazwara,

  2. Iserdasen (‘’at ukaskiḍ’’) di tmurt n Lezzayer, ula d nitni qqnen aḍar afus ɣer ‘’les militaro-nationalistes arabes’’ akked igelliden n Qatar d Emirats, d tuccar n taârabt-tinneslemt i yuɣen aẓar di yal amkan.

  3. Tuccar n tmura n yal tama n umaḍal akken ad bḍun timura n Tmazɣa ilmend n petrol, uranium, ureɣ d wayen nniḍen (USA, UE, Terk, Qatar, Saudya, Maser, …).   

Di tmuɣli-nnaɣ, d tamurt n Lezzayer i yellan di tnemmast, d nettat kan i izemren ad tessinef akkin tasertit n taârabt-tinneslemt, akken ad d-teslal asirem, win ad ikkren d amussu n tmura nniḍen. 

Abrid n yiseɣ iban, ɣas yessawen ad issuffeɣ…

A.U. L.

Timerna / Notes :

1) Amedya n USA, UE, ASEAN, Mercosur, ALENA, Conseil nordique, Fédération de Russie, atg.

2) Ruman yebḍa tamurt n Tmazɣa acḥal n tikkal, isnulfa-d Muretanya tinjitane, Muretanya Cesarienne, Muretanya Setifienne, Numidya (tettwagzem), tamurt n Ruman di Taferka (Afrique romaine proconsulaire), atg…

3) La Conférence des Chefs d’Etats et de Gouvernements de l’Organisation de l’unité africaine (OUA) réunie au Caire, opta en faveur du « principe de l’intangibilité » des frontières en Afrique, le 21 juillet 1964. Ce principe « déclare solennellement que tous les Etats membres s’engagent à respecter les frontières existant au moment où ils ont accédé à l’indépendance ».

4) Le Matin d’Algérie 21/07/2021 : Polisario, Pegasus, Muḥemmed VI… akked ‘’at ukaskiḍ’’-nnaɣ  !

https://lematindalgerie.compolisario-pegasus-muhemmed-vi-akked-ukaskid-nnag

5) “Le désir de se séparer du pouvoir central ne peut émaner que d’une communauté distincte concentrée sur un territoire, ou plus exactement dans une région déterminée, qui a sa langue et sa culture (parfois même sa religion) propres et qui présente des motifs de mécontentement qui va du sentiment de marginalisation jusqu’à celui de la persécution. Soit trois facteurs essentiels aisément repérables dans l’ensemble des pays africains et européens cités en exemples, auxquels s’ajoute un quatrième propre au continent du Sud, à savoir les effets à retardement et les séquelles combien profondes de la colonisation.” Salah Grichi.

6) « De toute façon, il n’est pas possible d’accepter de gaieté de coeur que la langue qui avait servi aux guerriers de Jugurtha cessât de chanter sur les lieux de leurs combats, par la faute de quelques préjugés rétrogrades ». Mouloud Mammeri, 1987.

7) Le Matin d’Algérie 09/9/2016 : « Le combat de Jugurtha pour unifier son pays est toujours d’actualité, comme l’est toujours la menace de morcellement par les différents impérialismes. Seuls les acteurs et les moyens ont changé, hier c’était les colonisations par les armes, aujourd’hui c’est par l’ingérence, la diplomatie du chéquier et la manipulation de la violence terroriste de l’intégrisme islamiste ».

https://www.lematindz.net/news/21742-jugurtha-lunificateur-sans-concession.html

Auteur
Aumer U Lamara, écrivain

 




LAISSEZ UN COMMENTAIRE

S'il vous plaît entrez votre commentaire!
S'il vous plaît entrez votre nom ici

ARTICLES SIMILAIRES

Les plus lus

Les derniers articles

Commentaires récents