Site icon Le Matin d'Algérie

Tamsalt-nni n « peuples autochtones » di Tamazɣa : d tikerkas neɣ d tidderɣelt ?

Imazighen drapeau

Drapeau amazigh

Ma nekkni d « peuple autochtone », anwa i d « peuple allochtone »/aberrani (1) ?

Wid ittberriḥen ass-a s wawal-nni, zun Imaziɣen d « peuple autochtone » di Tamazɣa, issefk ad aɣ-d-inin anwa i d « peuple allochtone », win i d-ikecmen si berra ɣer Tamazɣa ?

Ur izmir ad iqqim wawal d amnasef (2).

Awal n « peuple autochtone », neɣ Natives s teglizit, iteddu kan di tmura n Marikan, Autralia akked New Zeland.

Asmi yekcem uɣref n Urupa timura-nni (si Legliz, Fransa, Spanya, Hollanda), si tallit n Christophe Colomb di tasut/lqern tis 15 ɣer Marikan, ɣer Autralia akked New Zeland di tasut 19, seddan tasertit n temharsa/colonisation akken ad beddlen aɣref, zwaren wten akken ad snegren imezdaɣ ufan di tmura-nni.

Taggara, illa wanda aɣref n Urupa yugar aɣref amezwaru, « peuple autochtone », armi beddlent udem tmura-nni. 

Di tmurt n USA, d lmatrayuz n jiniral Custer i yesnegren imezdaɣ Izandyaten n Sioux, Dakota, Cheyennes,… armi d-ggrant kan kra n tewsimin/tribus di tudrin-nsen, « les réserves ». Di Marikan n Wanẓul/Sud, d Spanya i yesnegren iɣerfan n Mayas, Kečwa, Aymara, …

Ass-a, amennuɣ ɣef izerfan n iɣerfan imezwura/’’peuples autochtones’’, mazal iteddu yal ass di tmura n Bresil (Amazonia), Guatemala, Colombie, Perou… akken ad nnaɣen mgal « grand remplacement » n udabu, ad idiren deg wakal n imezwura-nsen.

Nnger n uɣref illan d amezwaru, d tin i d tasertit n « grand remplacement » swayes ttberriḥen, s tḥila, kra n imeɣnasen n tafusit/extrême droite di Fransa, Legliz, Almania, ɣef iminigen iberraniyen i d-ittasen si tmura nniḍen, akken kan ad rewlen i ṭṭrad, neɣ akken ad xedmen s iɣallen-nsen, ad ččen aɣrum-nsen di lehna.

Takti n « peuple autochtone » ur teddi di tmura n Tamazɣa, si Libya ar Merruk.

D yiwen uɣref i yellan, d aɣref amaziɣ si nnig 30 leqrun neɣ ugar, ɣas llant ass-a snat tutlayin di tmurt : tamaziɣt (tacelḥit, taqbaylit, tacawit, tarifit, tamzabt, tacenwit, tamacek, ….) akked darǧa i d-ilulen si temlilit n tmaziɣt akked taârabt i d-wwin at Banu Hilal di tasut/lqern wis 11.

Akken ad ibeddel uɣref deg yiwet tmurt, issefk aɣref i d-ikecmen ad yili yugar win illan yakan d amezwaru  di tmurt-nni, syin ad yaweḍ ad t-issenger s ‘’tsertit n nnger’’/génocide, s ujenwi d ubarud, neɣ tikkal ad d-yeǧǧ kra n imezdaɣ-nni… akken ad ten-issexdem d aklan-is.

Ma nger tamawt i umezruy n Tamazɣa di 20 n tasutin/leqrun tineggura yettwassnen, nezmer ad nẓer amek tedda tmurt, seg imnekcem ɣer wayeḍ :

– Ifniqen n Carthage (tasut tis -7 ar -2), d takemmict kan i d-ikecmen, zun d inebgawen ttaɣen znuzun, syin bnan tiɣremt n Carthage, anida imezdaɣ-is am iserdasen-is amur ameqqran d Imaziɣen di taggara ; tutlayt n Carthage d taqanant/punique, tezdi akked tmaziɣt. Mi thudd Carthage di -146, s ufus n Ruman, imezdaɣ-is nnejlan, guǧǧen ɣer yal tamnaṭ, maca Ifniqen/Imaziɣen-nni ur beddlen aɣref n tmurt tamaziɣt.

– Iṭelyanen irumyen n Roma, ɣas ṭṭfen tamurt uzaɣar si tasut/lqern -1 ar +5 , si Libya ar Merruk, ɣas kecmen-d kra n iserdasen yuɣen aẓar akked kra n ifellaḥen, bnan tiɣermin timeqqranin, syin gan-as isem ‘’Africa Romana’’, maca ur beddlen udem neɣ idammen n tmurt tamaziɣt s umata. Amur ameqqran uɣalen ɣer Roma.

– Aâraben d-ikecmen di tasut tis 7, s yisem n ddin ineslem, d tamharsa n « el futuḥat », ur qqimen di tmurt n Tamazɣa ; amur ameqqran n iserdasen uɣalen ɣer wansi d-usan, ɣer Damas d Maser. Mi fran imennuɣen deffir azal n 50 iseggasen n ujenwi, yal adabu ibedden di yal tamnaṭ n Tamazɣa, d Imaziɣen inselmen i t-isbedden. Amezwaru deg-sen d Idris I, win i sbedden imezdaɣ Iwraben n Tafilalet di Merruk.

Takemmict n Waâraben i d-yusan si Teɣzut n Nil di Maser, di tasut tis 11, amur ameqqran d Banu Hilal akked Banu Suleyman, ur llin nnig 15000 n yemdanen, gar imeẓyanen d imeqqranen. 

Ur beddlen udem n tmurt, ur beddlen idammen n tmurt ; llan zdin akked Iznaten, Imaziɣen n izuɣar imeqqranen (Hauts Plateaux sahariens) ; ɣas llan wid d-ittmektin ass-a tajaddit-nsen si Saâudya, neɣ Lyaman.

Inselmen d-ikecmen si Wandlus/Andalousie deffir tanekra n ‘’reconquista’’ n 1492, amur ameqqran d Irifiyen akked Icelḥiyen i izegren si tasut tis 8, si Merruk ɣer Spanya ; d nutni i yebnan tiɣermin n Ɣernaṭa/Grenade, Gadir/Cadix, Sevilla, Qerṭuba, … i wuɣur rezzun ass-a yemdanen si yal tamurt.

Ihi, ur illi « grand remplacement » n Waâraben di tmurt n Tamazɣa. 

Maca, anekcum n tinneslemt ɣer Tamazɣa tegla-d s tikli n tutlayt taârabt s ddin ineslem ; mi tezdi akked tmaziɣt, syin tlul-d tutlayt tamaynut : ‘’darǧa’’ ; armi ass-a zun tessaɣ i tmurt deg izuɣar akked temdinin. D tutlayt n Tamazɣa, mačči d taberranit.

– Anekcum n tmurt n Turk si 1516, s ufus n Aârruǧ akked Xeyr-ddin, di tmurt n Lezzayer akked Tunes, illa d win n temharsa, maca ur illi d win iseddan tasertit n « ubeddel n uɣref » (colonisation de peuplement).

Iturkiyen illan di tmurt, d wid kan n udabu akked iserdas-nsen (janissaires) ; d wid i d-ttawin ugar si temnaṭ n Anatolia, di tmurt n Turk.

Adabu aterki ur d-iwwi imezdaɣ Iterkiyen si tmurt n Turk akken ad ṭṭfen tamurt, ur isbedd aɣerbaz deg ad isselmed tutlayt taterkit. D taârabt n Leqran i yella yesselmad-itt di yal tamesgida. 

Imezdaɣ d-icettlen si Turk, ikka-d seg iserdasen Iturkiyen i yuɣen Tizzayriyin neɣ Titunsiyin ; gan-asen isem ‘’Kuluɣli’’. D takemmict kan ur nbeddel udem neɣ idim n Tamazɣa. 

Tikerkas n Turk, banent-d ussan izrin di Lezzayer, mi d-inna unmahal/ambassadeur n Turk di Lezzayer, « zun llan Iterkiyen di Lezzayer (azal n 5 ar 20 % n imezdaɣ) », akken kan tamurt n Turk ad d-tekcem tamurt !

– Anekcum n Fransa si 1830, ildi tabburt i tsertit n temharsa/colonisation tameqqrant akken ad tbeddel udem tmurt n Lezzayer. D « colonisation de peuplement ».

Sin iberdan ideg idda udabu n Fransa akken ad yaweḍ ɣer yiswi-s :

a) Asenger n Izzayriyen s ubarud akked times (jiniral de Saint-Arnaud, jiniral de Lamoricière, Randon, Bugeaud,…) sawḍen tamussni-nsen n usenger ɣer talast. Azal n umelyun n Izzayriyen i yemmuten di 50 iseggasen imezwura n unekcum n Fransa.

b) Asekcem n imezdaɣ n Urupa akken ad zedɣen tamurt n Lezzayer ; wwin-d imdanen si yal tama n Fransa (Auvergne, Alsace, Catalogne, …), akked si tmura n Spanya, Ṭelyan, Malṭa, … Win i d-yusan ad as-d-fergen lfirma, d ayla-s.

Tasertit-nni tessaweḍ armi azal n 10 % n imezdaɣ n Lezzayer, aẓar-nsen si Urupa. Gan-asen isem ‘’pied-noirs’’. 

Maca ur sawḍen ara ad snegren Izzayriyen, am akken snegren Izandyaten (Apaches, Sioux, …) di tmurt n Marikan, s ufus n jiniral Custer.

Mačči d tazmert i yasen-tt-ikksen i yiserdasen n Fransa, maca ur ufin di Paris amur ameqqran n udabu ara sen-d-ildin tabburt, ara sen-igen tallalt : tamurt n tegrawla n 1789, ɣas teqqen allen-is ɣef twaɣit n tmenɣiwt di Lezzayer, ur teqbil ad tessenger Izzayriyen wakali, akken ad tessiweḍ ɣer « grand remplacement ».

Ɣas ur tessenger Izzayriyen s ubarud, s times, s laẓ, Fransa tesnulfa-d tusnakt/mathématique tamaynut : 

Deg uraren n tsertit n ‘’tugdut-is’’, Fransa tekkes azal i Yizzayriyen, zun mačči d imdanen,  armi yiwen Urumi/pied-noir yugar 9 n Izzayriyen deg ugraw « Assemblée algérienne » ! 

Deffir 1962, amelyun-nni n imezdaɣ « pieds-noirs », iffeɣ tamurt, iǧǧa-d 9 imelyan n Izzayriyen, d Imaziɣen deg uẓar. 

Tamsirt si tmuɣli n umezruy :

Ur issefk ad nessekcem tawekka di tbadut/définition n uɣref n Tamazɣa. 

Ur illi yiɣisi di tmurt n Tamazɣa, acku yiwen uɣref kan i yellan si nnig 30 n tasutin/leqrun, ɣas kecmen-d yemdanen nniḍen si berra (si Lubnan, Maser, Turk, Urupa…), ass-a zdin akked at tmurt, uɣalen d at tmurt, acku… « d tirint i irennun ɣer taffa ».

Asemres/asexdem yal tikkelt n wawal « peuple autochtone », zun nekkat iman-nneɣ s ufus-nneɣ ; zun aql-aɣ « nebḍa tamurt akked uɣref nniḍen », maca d win ur nelli.

Issefk ad d-nesfi timmist deg wawal-nneɣ akken ad yuɣal wasif ɣer ubrid-is :

wid ittmeslayen darǧa di yal tamurt n Tamazɣa, si Libya ar Merruk, ur llin d Aâraben. 

Nutni d Imaziɣen deg uẓar, deg yidles, di tutlayt (ɣas d darǧa), am akk imezdaɣ itutlayen tamaziɣt. D yiwen uɣref i yellan di tmurt n Tamazɣa tameqqrant.

Issefk ad tili d tamsirt i yal ameɣnas n umussu adelsan amaziɣ di yal tamurt/tamazirt, i yal ameɣnas n Ugraw Amaḍlan Amaziɣ (CMA), i yal aɣerbaz n tmurt, i yal ahil n tsertit/programme n ikabaren imaynuten n Tamazɣa. 

D tamuɣli-ya kan i yebnan ɣef umezruy d wayen illan d tidet, d tin ara yekksen azekka tilisa ibedden ass-a zun d ifergan gar tmura n Tamazɣa, akken taggara ad teddukel tmurt, ad yuɣal wasif ɣer umkan-is. 

Aumer U Lamara 

Timerna / Notes :

1. « Peuples autochtones », « peuples premiers » : d imezdaɣ imezwura n tmurt, wid i yettwassnen d imenza deg umezruy.

«Peuples allochtones » : d wid i d-yusan si tmurt-nniḍen, d iberraniyen, d imnekcmen.

2. « Mal nommer les choses, c’est ajouter au malheur du monde », Albert Camus.

Quitter la version mobile