19 avril 2024
spot_img
AccueilCulture"Taseddarit" teldi tabburt n wungal amaziɣ i tmucuha n zik  !

« Taseddarit » teldi tabburt n wungal amaziɣ i tmucuha n zik  !

Aumer U Lamara

Aumer U Lamara d amyaru s tmaziɣt. Yilmed tamaziɣt ɣur Mouloud Mammeri. Ar assa yura 9 yedlisen s tmaziɣit. Yer-ad i yesteqsiyen nneɣ ɣef ungal ines amynut Taseddarit id yefɣen ɣer tezrigin Achab, d wayen niḍen. Tadiwennit.

Le Matin d’Algérie : Ungal Taseddarit ur illi d asaru iseggmen, netta iteddu itezzi zelmeḍ yeffus, akka d wakka si tallit ɣer tayeḍ, seg wudem ɣer wayeḍ, si tegnitt ɣer tayeḍ. D amaynut di tira ?

Aumer U Lamara : D win i d ungal. Ungal mačči d tamacahutt iteddun ‘’zun d asaru’’ ;  issefk ad yawi imeɣri anda ur igguni netta, ad t-isduqqes anda yennudem, ad as-issexreb tikli, akken daɣ ad as-tergagi tefkert n wul. Ɣas asaru yella, d win iffren ddaw tduli neɣ ‘’iɣli di temda yaâreq’’. Tidett, ungal ur nekcim gar yiccer d weksum, neɣ ddaw uglim, mačči d ungal. Akka i yuriɣ taseddarit, anda ttin wudmawen d yismawen, akked yinig si tallit ɣer tayeḍ… taggara imeɣri ad yaf iman-is.

Le Matin d’Algérie : Ad nekcem deg wungal Taseddarit : nufa yella deg-s umaynut di tira, d anekcum n tmucuha n zik deg wungal-a, armi yella wanda ur neẓri d ungal neɣ d tamacahutt, anda yebda wa, neɣ anda i  yemdi win. Amek illa waya ?

Aumer U Lamara : Ur nudaɣ ugut ɣef temsalt-a. Ur umineɣ d nek i d-isnulfan azday (la fusion) neɣ tucerka gar wungal akked tmacahutt neɣ timucuha ; d ayen illan si zik ; ǧǧiɣ awal i yimussnawen n tsekla.

Asmi yuriɣ ungal Omaha Beach – ass-a d wussan, di 2010, yuzen-iyi-d tabratt yiwen umeddakel i yeɣran ungal-nni, inna yi-d ayen iwala deg-s. Awal amezwaru n tira-s d wa : « neffeɣ-d si tmucuha ! » (akken ad d-yini lferḥ-is, neffeɣ si tmucuha n zik i ǧǧan wussan, ass-a tamaziɣt tekcem annar n tsekla yuran, tasekla yufraren, s ccan d ameqqran !).

Tamuɣli-nni n umeddakel, zun ungal akked tmacahutt d ixsimen, mačči d tamuɣli-w nek. Timucuha llant si leqrun d leqrun, ḥekkun-tent s yimi ɣer yiri ukanun, ma d ungal yuran d ayen i d-innulfan si 1945. Di Taseddarit, ddiɣ-as akken ad rekkleɣ ayen i tent-icerken, acku i sin sekcamen amdan deg usagen (imaginaire), deg wayen ur nelli, di tmura ur nelli, zun d targit allen ldint.

- Advertisement -

Di Taseddarit, sekcemɣ imeɣri di tallit n « wasmi heddren lewḥuc », asmi dduklen yemdanen akked iɣersiwen di tmurt ur nelli d tamurt, di tmucuha-nni yezzuznen imeẓyanen d imeqqranen deg wuḍan iɣezfanen n yal tagrest.

Taseddarit

Le Matin d’Algérie : Ungal Taseddarit ikcem aḍar afus di tallit tamirant, n wass-a. Udem amezwaru n wungal d Waâli, d ameɣnas n talwit, irwel i temsulta, netta akked imeddukal-is, iffer akken ur ittwaṭṭef ɣer lḥebs. Ayɣer asentel (sujet)-a ass-a ?

Aumer U Lamara : D ayen illan, ma nẓerr ayen iḍerrun di tmura ur neddi deg ubrid, ur ngi azal i yizerfan akked tugdut. D nkerr-nni n izerfan i yessawaḍen imdanen ad kkren fell-asen, ad suɣen, ad nnaɣen akken ufan ɣef izerfan-nsen, akken ad tbeddel.

D tasertit, ɣas ungal Taseddarit ur illi di tmurt-a neɣ di tmurt-in ; ulac isem n tmurt deg tella tedyant. Waâli d ameɣnas izemren ad yili di yal tamurt, iteddu akken ad ibeddel udabu, ad ibeddel wesɣen gar udabu akked yemdanen, ad tbeddel tmetti ɣer wayen ilhan, ɣer usirem n Waâli. D tiwizi tameqqrant…

Le Matin d’Algérie : Ayɣer d-teddmeḍ isem n Waâli ? Izmer ad yili d asmekti n urgaz-nni yellan deg umezruy-nnaɣ, di PPA deg iseggasen-nni n 1940-1950 ?

Aumer U Lamara : D win. Ferneɣ-d isem Waâli akken ad iqqim idder umennuɣ n imezwura-nnaɣ n iseggasen 1940. Issefk isem-nsen (ismawen-nsen) ad iqqim ur inegger deg umennuɣ ɣef tlelli n tmurt-nnaɣ. D asalu n «tṭrad n 2000 iseggasen », akken inna Kateb Yasin, i mazal iteddu, ittbeddil kan udem d webrid. Isem n Waâli d azamul ameqqran ur izmir yiwen ad ikkes.

Le Matin d’Algérie : Deg wungal, agensas (représentant) n udabu, illan netta d kumisar n temsulta, iban-d s yir udem. Terniḍ-as acemma di tebrek (caricature) neɣ ala ? 

Aumer U Lamara : Ur cukkeɣ rniɣ nnig wayen illan. Ma yecmet, icemmet iman-is netta. Ugur ameqqran illan gar udabu akked imezdaɣ n tmurt bubbent wid illan ɣer zdat. Takriṭ n udabu d nitni, d amsaltu akked uxeddam n tɣiwant neɣ n yal tadbelt nniḍen. Ilmend ad sifessen tudert n yemdanen, nitni rennun taɣennant d uɣilif yal ass. Din, tadebbuzt n umsaltu akked  yemcudden (tracasseries) d tazzla si lbiru ɣer wayeḍ, yiwen wudem-nsen : d takriṭ n udabu.

Deg wungal Taseddarit, kumisar issemras tazmert n udabu akken ad iseddu lecɣal-is netta, ad irbeḥ tadrimt tameqqrant, syin ad as-iqqen awal n umennuɣ mgal ‘’irebraben’’ ur nelli, ad innaɣ Waâli i yellan iteddu ɣef izerfan, talwit d lehna. Akka, neɣ mačči akka i tella di tmurt n Lezzayer ?

Le Matin d’Algérie : Tira taneglant (écriture romanesque) d tamaynut di tsekla tamaziɣt, acku zik d timucuha kan akked tmedyazt timawit. Ulac tira. Ihi, nezmer ass-a ad d-nini tennulfa-d tsekla taneglant tamaziɣt ?

Aumer U Lamara : Tamacahutt tamaziɣt si zik-is tella deg usagen (imaginaire), neɣ di tneglant, si leqrun d leqrun, ɣas ulac tira. D win i d iswi n tmacahutt akken ad argun yemdanen, ad kecmen timura n igenwan ur ssinen, anda teddunt temsal akken nniḍen, ad sifessent tudert seg wuguren d uɣilif n yal ass. Ayen illan d amaynut di tsekla tamaziɣt, d tuffɣa seg inurar n wungalen imezwura n tmagit, n umennuɣ akked tɣuzi n umezruy aqbur d anadi ɣef iẓuran-nnaɣ.

Tura, ungal amaziɣ simmal ikeccem deg unnar n tira taneglant n war talast, am netta am yal ungal n tmura n umaḍal, yal yiwen s waâqqa n tisent-is. Ur nelli berra n umaḍal.

Le Matin d’Algérie : Ad nekcem, ma tqebleḍ, ɣer tudert n umaru. Telliḍ zik d anelmad kra n iseggasen ɣur Mulud Mammeri, di tesdawit n Lezzayer. Acu n waktay d-iqqimen si tɣuri-nni n tmaziɣt, si tallit-nni ?

Aumer U Lamara : Iqqim-d waktay d aẓidan deg wallaɣ-iw, d tallit-nni deg d-nreggel si tesnawit (lycée) tiknik n Ruisseau (El Annaser, ass-a), akken ad naweḍ ɣer tesdawit n Lezzayer, ad nɣer ɣur Dda Lmulud yiwet tsaâtt, yal ass n ttlata. Asmi kecmeɣ tasdawit deffir ukayaḍ n Bac, di 1972, ufiɣ-d iman-iw d aqdim din ; ssneɣ amur ameqqran n inelmaden. Tarbaât-nni yellan qqaren tamaziɣt tella zun d tawacult isdukkel fad n tmussni n tmaziɣt. Nella nlemmed yal tamsalt, si tira tamaziɣt ɣer tsekla, amezruy akked yidles imawi s teqsidin timeẓyanin. Taɣuri-nni ur teqqim kan d taḥerfit, terna-yas tlalit n ugraw i yaɣ-isduklen s yal tuffɣa (excursion) akka d wakka, akked temliyin tameddit d wudan di tɣermin n Ben Aknun, Lqubba neɣ El Ḥarrac.

Yiwen wass neqqim di Mauretanya, di tnemmast n Lezzayer, negguni ad d-yaweḍ lkar si tiɣremt n Ben Aknun, ad nerkeb, d abrid ɣer udrar. Yiwen unelmad iqerreb-d ɣur-nnaɣ, inna-yaɣ-d : « Teggunim lkar n la révolution agraire ? » ) (imir-nni llan inelmaden iteddun di CVRA/Comité du Volontariat de la Révolution Agraire, i yella isedduy di tesdawit ukabar FLN akked PAGS). Yiwen umeddakel-nnaɣ irra-yas, mi kan d-iwweḍ lkar i negguni nekkni : « Ala, negguni lkar n la révolution culturelle ! ».

Iqqim-d yiwen waktay yufrar. Yiwen wass newweḍ d tarbaât, nufa tebda tɣuri, nekcem, nbedd deffir wid illan qqimen. Ur nezmir ad nɣer s tiddi-nni. Mi yaɣ-d-iẓra Dda Lmulud, innecraḥ wudem-is, icmumeḥ, inna : « A rbeḥ a tafat ! ». Imir kan inṭeq ɣer yiwen unelmad illan iqqim zdat, inna-yas : « A Aâmer ! Azzel kan in-as i waâssas ad ildi l’amphi ufella ! ». Mi d-yuɣal Aâmer, nekker akk, nkemmel taɣuri deg umkan-nni ameqqran. Seg-wassen, taɣuri n tmaziɣt deg amphi, simmal rennun-d inelmaden.

Iseggasen-a ineggura, aneɣlaf Ahmed Taleb Ibrahimi, win ikksen taɣuri-nni n Mammeri di 1974, inna-yas : « kkseɣ taɣuri n tmaziɣt n M. Mammeri, acku ulac inelmaden i yebɣan ad ɣren tamaziɣt ». Akka i teddun wid igren asekkak deg umezruy, akken ad wten ad ffren tawaɣit ur nezmir ad teffer.

Le Matin d’Algérie : Iwacu i tettaruḍ ? Tettaruḍ akken ad d-tiniḍ ayen nniḍen deffir tira-k, neɣ tufiḍ asugen (l’imaginaire) d abrid akken ad tefkeḍ afud ugar i umezruy, akken ad d-iqqim idder ur inegger ?

Aumer U Lamara : Tasekla, akken tebɣu tili, s tira neɣ d timawit am tsekla tamaziɣt, d ayen akk ilhan i d-snulfan yemdanen di yal tamurt. S tsekla i teddukel tilawt akked usugen, ayen illan d wayen ur nelli. D tasekla i d tagejdit n yidles di yal tamurt, n yal agdud.

Yal tikkelt, mi qqimeɣ ad aruɣ, ttakiɣ s yiman-iw d amdan amaḍlan (universel) am akk yemdanen n umaḍal. Di tira tamaziɣt, ufiɣ ungal amazray (roman historique) d amezwaru akken ad nessiɣ tafat i yemdanen, ad nekkes tillas ɣef umezruy n tmurt-nnaɣ. Akken ad nrekkel amezruy n tmurt ur nettwassen, win i yettwaffren ; abrid iwatan d win izemren ad d-yerr tudert d tiɣri i yizamulen izedɣen amezruy, icban Yugerten, Masensen, Takfarinas, Yuba, Maherbaal…

Asmi d-iffeɣ wungal-nni Tullianum – taggara n Yugerten di 2009, mlaleɣ-d imeɣriyen imezwura, kksen-iyi anezgum, ufiɣ deg wawal-nsen tabɣest swayes ddiɣ ɣer zdat di tira. Yiwen unelmad, inna-yi-d di yiwet temlilit di tesdawit n La Sorbonne di Paris : « Dreɣ acḥal d imalasen (smanat), ddiɣ, nnuɣeɣ, uzzleɣ ɣer tama n Yugerten… ». Mi yella yimi-s yessawal, ibedd zun illa ɣer yidis-is lexyal n Yugerten. D amezruy amiran !

Le Matin d’Algérie : Anwa amaru neɣ ungal iɣef tecfiḍ ugar, i k-izedɣen ar ass-a ?

Aumer U Lamara : ɣriɣ kra n wungalen mi lliɣ d ameẓyan, deg uɣerbaz amezwaru di Micli (Michelet), syin ṭṭfeɣ gar ifassen-iw ungal ‘’Mmis ugellil’’ (Le fils du pauvre) n Mouloud Feraoun. D aselmad-nnaɣ, Halouane Mustapha, i yaɣ-t-id ifkan. Mas Halouane d aselmad yufraren ur tettuɣ.

Deg Wungal-nni n Feraoun, amaḍal-nni ur illi di tmurt n Alsace, di Paris neɣ di tmura tiberraniyin ur ssineɣ, tadyant tella zun di taddart-nnaɣ, s wudmawen i ssneɣ s yismawen-nsen, deg ufrag-nnaɣ. Kecmeɣ deg-s ur uḥtameɣ, maca teqqim-d yiwet tuttra iwumi ur ufiɣ tabburt di temẓi-w : ayɣer aqcic-nni n wungal i yufiɣ am nek, isem-is Fouroulou, d isem ur nelli di taddart-nnaɣ, ur ittwassen di tuddar i yaɣ yudsen (iqerben).

Syen ɣer zdat, ferrneɣ d imezwura ungalen n imyura n tmurt-nnaɣ, icban Mammeri, Dib, Fares, Amrouche, Mimouni… ferrneɣ-ten d imezwura acku ayen ɣef ttarun, d amaḍal i ssneɣ, d win n tmurt-iw, ɣas yura s tutlayt taberranit. Ass-a, ungal yuran s tmaziɣt iteddu ad ikkes ugur-nni n tutlayt, akken targit d usugen ad ilin s wawal d usekkil amaziɣ i yessergagayen ugar tifkert n wul…

Hamid Arab

Taseddarit (l’abri), (Ungal, roman), n Aumer U Lamara, éditions Achab, Tizi Ouzou, 2022.

Aumer U Lamara au Café littéraire de l’Impondérable qu’anime tous les dimanches l’écrivain Youcef Zirem

LAISSEZ UN COMMENTAIRE

S'il vous plaît entrez votre commentaire!
S'il vous plaît entrez votre nom ici

ARTICLES SIMILAIRES

Les plus lus

Les derniers articles

Commentaires récents