Icenga n yal amennuɣ ɣef izerfan n umdan di tmura n wadda n Tiers-monde, kkan-d seg udabu ibedden di yal tamurt, zun « tugdut d ayla n tmura irebḥen, tid n Urupa, n Marikan, atg… », mačči d tissas n tmurt.
S wawal nniḍen, zun tugdut d asafar n ‘’importation’’, mačči d aẓar n tmurt, mačči d ayla n talsa anida tebɣu tili.
D tamuɣli n yal tasnareft/dictature, d taḥilet akken ad tqabel imeɣnasen n tugdut i d-ikkren di tmurt-is.
Tella diɣ tmuɣli nniḍen n wid ur nqebbel ad d-kecment tikta ɣer tmurt, deg unnar n tsertit neɣ di tuddsa, akked yal annar nniḍen (taẓuri, idles, tasekla, …).
Amedya n uneɣlaf n teɣdemt n tmurt n Lezzayer di 1985, ittwassen ; inna uneɣlaf-nni (Boualem Baki) : « Akk tamurt n Lezzayer d taseqqamut n izerfan n umdan/toute l’Algérie est une Ligue des droits de l’Homme (sic!) ».
Awal-is ifka akkin, zun tamurt iḥkem netta tebna ɣef tugdut-is netta, ur teḥdaǧ talalit n tseqqamut tamaynut ur yuriz deg ufus-is netta, s ukabar-is FLN.
Ur iqqim kan deg wawal uneɣlaf-nni, acku taggara yerra ɣer lḥebs imeɣnasen i yesbedden taseqqamut tamezwarut, LADDH di Lezzayer (1).
Tamuɣli-nni yellan, zun tugdut d ayla n ‘’tmura n ufella’’, d ayla n tmura yezwaren/pays développés di tdamsa d wayen nniḍen, taggara tefka aẓar, armi yumnen wat tmura-nni, zun tugdut-nsen tezdi akked uẓar-nsen.
Di Fransa rnan-as tardast ɣer sdat, zun ssasen-d tugdut i umaḍal, d tunṭict : « La France est le pays des droits de l’Homme », acḥal d imussnawen akked ineɣmasen i t-yuran. Tidet, d tamuɣli i izeglen iswi-s, tin ur nelli deg ubrid. D tamuɣli i yefkan kan afud ugar i yicenga n tugdut, i yal tasnareft deg umaḍal.
Illa walugen/règle ur izmir yiwen ad ikkes, acku yella d aris/base : imdanen, anida llan, nutni d imdanen, yiwen wazal-nsen ; ulac imdanen illan ddaw wiyaḍ ; ulac aɣref neɣ imdanen istahlen ad idiren di tugdut d lehna, ma d wiyaḍ ad qqimen ddaw uzaglu n tesnareft n yal udem, di laẓ d war tilelli. Asirem n yal amdan iddren, d tudert di liser d talwit.
Tamirt/actualité n izerfan deg umaḍal : kersent tundar !
Nezzewr-d awal-a afella akken ad naweḍ, ad nefk tiṭ ɣer wayen ibeddlen deg umaḍal si mi ibedd udabu D. Trump di tmurt n Marikan, win d-iglan aḍu amaynut.
Yufrar-d yiwen wawal i qqaren wat zik ɣur-nneɣ : « Anida sarmeɣ tafat i yufiɣ lehwa tekkat » !
Timura n Marikan akked Urupa i yellan d amudem/modèle neɣ d aqaleb n tugdut, ẓerren ɣur-sent yemdnen issarmen ad awḍent tmura-nsen ɣer din, ass-a yexreb ubrid.
Nẓerr yal ass asegrurej iwumi yekker udabu amaynut ibedden di Washington deg ufus n Donald Trump : izwar si tmurt-is itthuddu yal ass ayen ibnan d tigejda n tugdut, d ifergan n tugdut (senat, agraw aɣelnaw, …), iteddu ad yerẓ tigusa n teɣdemt n tmurt-is, akken ad isbedd azekka adabu n tdamsa deg ufus n tejjar imeqqranen (Elon Musk, Jeff Bezos, Mark, Zuckerberg, …).
Ass-a, di tmurt n USA, d taɣdemt kan i d-iqqimen d afrag (ar melmi ?) sdat udabu n Trump iteddun yal ass zun d abanduzir, akken ad yazzel, ad ibeddel udem i tmurt-is akked tmura n umaḍal. Ur iqqim kan di tmurt-is, acku yekker ad yečč timura nniḍen (Canada, Greenland, Panama, Ukrainia,…), azekka ad yaweḍ Cuba.
Awal i d-yufraren ass-a, d win n tikli ɣer deffir : « Drill baby, drill ! » / (ɣez, rnu ɣez pétrole d lgaz, akken ad tezzenzeḍ ugar !), di tallit deg akk imussnawen n timura n umaḍal neddren akken ad ikkes userɣi n lgaz d petrole y yessehmuyen ugar agama.
Tikli n Marikan n Trump ass-a, d tin n « uqelmun ɣer iḍarren ».
Tuttra tamezwarut : ansi ara d-yas umussu ara yekksen tidderɣelt d-iwwi udabu n Trump di 4 iseggasen send taggara n tiddi-s di Washington ?
D tazmert ara d-ikkren sɣur Imarikiniyen, acku ur ttaken afus di tmurt-nsen, ɣas ass-a zun dehcen kan, d azaylal fell-asen ?
Tugdut d ayla n yal tamurt, n yal idles !
Takti n tugdut teffeɣ ɣef tmura n umaḍal ; di tallit n internet, ur teqqin kan ɣer yiwet tmurt, neɣ yiwen umenẓaw/continent n umaḍal, neɣ yiwen usalu asertan.
Ass-a tugdut d asirem n yal aɣref yefkan tiṭ ɣer wayen iḍerrun deg umaḍal. Ur d-teqqim tardast anida ddren deg-s yemdanen di tidderɣelt, di kennu, qeblen s lebɣi-nsen tafekkalt n ‘’ugellid’’ neɣ n uselway-nsen i yeṭṭfen ixef n umrar, i yerran takmamt i yemdanen.
D tazmert kan ur nelli ass-a akken ad dduklen, akken ad tessegrurej adabu yellan, am di tmura n Russia, Belarus, China… akked tisnarifin nniḍen di yal tamurt.
Snat tgejda-nni iɣef ibedd yal adabu (tamsulta/tamrigt akked taɣdemt), ass-a zdint akked udabu yellan, akken ibɣu yili, acku yesdukkel-itent wammud/lfayda d-ikkan si terbut n trika n tmurt, tin n ddaw tmurt (lgaz, petrole, ureɣ…) akked wayen illan d tadamsa n business akked tmura.
Amudem/modèle asertan n timura n ufella, ur iqqim ass-a d amudem.
Tasertit tamaynut (« tatrampit ») i d-ikkan si Marikan teldi tebburt i yal asnaref akken ad isserwet ugar di tmurt-is. Trump ifka-d amedya ur nelhi i tmura n umaḍal.
Zun d tasarut i yeldin tabburt i udabu n « war tilas », akken ad isserwet akken ira, acku ikcem ccek deg wayen ibnan ar ass-a (ONU, azref n iɣerfan, azref tlisa n timura, …). Zun amaḍal ikcem di tallit n « jbed ad jebdeɣ », yal win izemren ad yečč wayeḍ. Anida ara tessiweḍ tikli n wass-a ?
I di tmurt n Lezzayer, amek ?
Tamurt n Lezzayer ur tedduri i yir waḍu d-issaɣen i umaḍal. Aḍu-nni n uhuddu d-itezzin si yal tama ur issefk ad iglu s uhuddu n wayen illan ibedd ; amezwaru d tadukli n tmurt. Amedya n Libya yella sdat wallen-nneɣ, ala win ur nri ad iẓer ayen illan, izzi tamuɣli-s akkin.
Yiwen ubrid i yellan : d tasertit n tdukli akked tmura i yaɣ-d-izzin akken ur d-ittili iɣisi ara igezmen tamurt n Lezzayer di tnemmast.
Tamsalt n Palestine, tin n Wasif Zeggaɣen (tamurt taseḥrawit), tin Libya yebḍan ɣef sin akked herrwel di Mali akked Niger i d-iskecmen Wagner, ur sefkent ad d-slalent beṭṭu nniḍen di tmurt-nneɣ.
Issefk ad iddu udabu n Lezzayer ad izwir deg uxxam, si leqder n izerfan n Izzayriyen akken ad tezdi tmurt ugar, d yiwet :
- Ad ikkes anekraf i yal win ittwaṭṭfen di ddra n tikta-s ur nelli d acengu n tmurt. Issefk ad d-uɣalen ɣer yexxamen-nsen d ilelliyen, am Boualem Sansal, am wid akk ittwarzen.
- Ad tennerni teɣdemt ɣef ilugan n tugdut akked yal azref igan azal i umdan, acku ulac « izerfan n berra ».
- Ad d-tlal tmenḍawt tamaynut ara yebnun adabu amaynut akken ad tbedd tmurt ɣef yidles n tmurt n Lezzayer i d-ikkan si leqrun imezwura, akken ad tesfaydi s yal azref ilhan i d-ikkan seg umaḍal (izerfan n umdan d argaz neɣ d tameṭṭut, izerfan idelsanen, izerfan akked usdafel ɣef ugama/préservation de l’environnement, …).
- Iswi-is amezwaru, d tadukli n tmurt n Lezzayer, d « block azzayri », akken ad tezdi akked tmura i yaɣ-d-izzin di tsertit tamaynut n tegmat. D takti n tlalit n Tamazɣa.
Aumer U Lamara
Timerna / Notes :
1. Tugdut : démocratie, libertés démocratiques, …
2. Procès devant la cour de sûreté de l’État de Médéa : yenti deg wass n 15 dujamber 1985. Deffir tlalit n tseqqamut tazzayrit n izerfan n umdan (LADDH), d timrawin n imeɣnasen i ikecmen anekraf n Berwagiya, Blida akked Taẓult (Ali Yahia, Sadi, Aït Larbi, Mhenni, Aït Hamouda, Naït Djoudi, …), s taẓirt/condamnation si 1 ar 3 iseggasen n unekraf. Deg wurar-nni n tikerkas, adabu yeslal-d snat tseqquma n izerfan n umdan… illan deg ufus-is !!!