Llant tikkal deg amezruy yettuɣal-d zun d anza, akken imdanen ad ddun deg ubrid-nni n tlelli i ttun tallit, d azaylal neɣ uysen.
Tadyant n Muḥend Abdelkrim akked tin n Nasser Zefzafi zdint zun d yiwet, ɣas llan nnig 100 iseggasen gar-asent. I sin lulen deg Ajdir, idis n Elhoceima deg Arif, i sin zwaren di tnekra n Irifiyen.
Ajdir 03/09/2025 :
Immut Aḥmed Zefzafi, baba-s n Nasser Zefzafi.
Ur illi d aṭan i t-inɣan, ɣas yerna-d kan afella. D aɣilif akked unezgum n tmurt-is, tin i yessaram ad teddu deg ubrid n tlelli, n liser d talwit i tarwa n Arif, n tmurt n Merruk. Tamurt/tamazirt deg ad ikkes laẓ, ad tekkes tekriṭ n udabu n Lmexzen, ad idiren Irifiyen di tmurt-nsen, di Merruk-nsen.
Nasser d yiwen seg imeɣnasen i d-ikkren deg umussu-nni ameqqran n 2016, asmi yemmut deg Elhoceima Mohsine Fikri (1). D yiwen i yessawḍen ɣer Tnekra/Hirak i yessenhezzen tamurt n Arif acḥal d ussan, d agguren ; D yiwen i yettwaṭṭfen ɣer lḥebs, akked uget n imeɣnasen nniḍen. Wten-t netta s taẓirt/condamnation n 20 iseggasen n lḥebs.
Adabu n ugellid Muḥemmed VI iǧǧa-t yusa-d ɣer Ajdir akken ad iẓer udem n baba-s send ad ikcem akal. Maca, Nasser ittwaqqen, ur izmir ad d-yini awal i Irifiyen-nni yellan deg Ajdir.
D tasusmi n tekmamt yugaren yal awal !
Ajdir 08/10/1920 :
Immut lqaḍi Abdelkrim El Khettabi deg Ajdir (2). D Spanya i yas-ifkan win i t-iseččen mi yella deg udrar n Lqama, gan afrag iḍ d wass s ibeckiden akken iserdasen n Spanya ur d-keccmen akal n At Waryaɣen, akal n Arif ufella.
Di temḍelt-nni n Ajdir i d-iban Muḥend, memm-is n Abdelkrim, inna-d awalen issefken akken Irifiyen ad kkren ad gen afrag ameqqran sdat tezmert n Spanya, tin i d-ibegsen akken ad teḥkem tamurt n Arif di yal tardast, si tifrat n Algesiras (3).
Mi yemḍel Abdelkrim deg Ajdir, Muḥend n Abdelkrim isdukel-d tazmert tameqqrant, uɣen abrid n udrar n Lqama.
Din i yebda ṭṭrad ameqqran gar Irifiyen akked Spanya (« la guerre du Rif »), win i yeṭṭfen armi d 1926.
Irifiyen llan slulen-d Tagduda n Arif (La République du Rif) di 1921, akken ad smeɣren tamurt tilellit, ad suffɣen Spanya, ad rnun ad suffɣen Fransa i yellan teṭṭef amur ameqqran n Merruk si 1912 (protectorat). Igrawliyen n Arif knan sdat tezmert tameqqrant n Spanya akked Fransa n nnig 2 imelyan n iserdasen.
Muḥend Abdelkrim infa-t udabu n Fransa ɣer tegzirt n La Réunion, armi d 1947, syin iffeɣ-d s tuffra, ikcem tamurt n Maser. Din, Muḥend Abdelkrim islul-d « Comité pour la libération du Maghreb » (Agraw i teslelli n Tefrikt n Ugafa). Immut din deg wass n 6 furar 1963, di Lqahira.
Sin yemdanen, yiwen ubrid :
Tanekra tameqqrant n Irifiyen di 1920, tella-d akken ad suffɣen Spanya, taggara terna-d Fransa tekcem-d annar, teɣli tagduda n Arif di 1926 s ufus n Maréchal Pétain.
Irifiyen kkren akken ad kksen tamharsa ɣef tmurt n Arif, zun d asurif amezwaru, akken ad kksen tamharsa ɣef tmurt n Merruk. Si 1947, Muḥend Abdelkrim issahrew tamuɣli akken ad tekker tmurt n Tefrikt n Ugafa, tezdi d yiwet, ad tekkes tamharsa n Fransa akked Spanya. Ur kkiren irifiyen akken ad d-fergen tiḥdert n wakal n Arif-nsen, ad qqimen deg-s zun d tagrurt !
Tanekra n Irifiyen di 2016, tlul-d akken ad kksen fell-asen tafekkalt n udabu n Lmexzen n tgelda n Iyaâlawiyen i yeččan tamurt. Tamurt n Arif d adrar, tenṭer am akken nṭerrent akk temnaḍin n Merruk, ttwakksen-asent izerfan-nsent, idles-sent, tutlayt-nsent ; iqqim-asen-d i Yirifiyen yinig ɣer Urupa, akked trewla n ḥerraga deg iɣerruba deg waman.
D ayen i d-isnekren Irifiyen iḍelli, d ayen ara ten-id-isnekren azekka/tiwecca, ma ur tbeddel tsertit n tmurt.
Imeɣnasen n Tnekra/hirak n 2016 ur kkiren akken kan ad d-fergen tiḥdert n wakal n Arif, s wannay n Arif, ad ččen iẓra n udrar n Anwal.
Tamuɣli-nsen ass-a, am tin n imezwura-nsen, am tin n Muḥend Abdelkrim, akken ad sbedden adabu aɣerfan di tmurt n Merruk, d tamurt n izerfan akked talwit. Arif illa-yasen kan d asurif amezwaru deg ubrid n tlelli n tmurt… akken ad tessihrew ugar, ad tebnu tamurt tameqqrant n usirem : Tamazɣa.
Aumer U Lamara
Timerna / Notes :
1. 28/10/2016, Mohsine Fikri illa di temdint n Elhoceima deg Arif, iznuzu iselman deg ubrid. Mi d-usan yimsulta, kksen-as ikajuten-is, ḍeggren-ten iselman-nni ɣer ukamyu n iḍumman, netta yeffeɣ-it laâqel, ineggez ad ten-id-ijber, tenɣa-t din tmacin-nni itessden iḍumman. Imḍel di tiɣremt n Imzuren, idis n Ajdir.
Syin tekker di tmurt n Arif, d ayen iwumi semman Hirak/tanekra. D timrawin n yemdanen i teṭṭef temsulta, ar ass-a di leḥbas i llan. Gar-asen illa Nasser Zefzafi, wten-t s 20 iseggasen di 2017.
2. Seg ufrag n Lqama ar tagduda n Arif :
”… Imnayen n At Waryaɣen akked d wid n teqbilin nniḍen gan afrag deg yiɣil n Lqama.
Afus n Spanya ɣezzif, ssnen-as i tyita n udebbuz, ssnen i tyita s tḥila. Tadukli nni n At Arif, slan yis, ur teffiɣ fell-asen. Aggur si mi llan din yergazen-nni, d taâssast s ubeckiḍ iḍ d wass, yiwet tmeddit lqaḍi Abdelkrim iṭṭef adis/taâbbuṭ-is, yuḍen aṭan ameqqran.
Si mi t-sawḍen ɣer uxxam-is deg Ajdir, isred deg usu. Irna deg uxxam-is azal n 40 wussan, ur izmir ad ikker, ur ijji, aṭan irennu simal. Taggara yemmut deg wass n 7 ɣect 1920. Yemḍel di tmeqbert n Sidi Muḥ U Aâli, deg Ajdir.
Muḥend ur as-iga ccek. Baba-s d Spanya i t-inɣan s usečči. Nɣan-t Iṣepenyulen s ufus n yiwen n wat tmurt-is.
Di temḍelt n lqaḍi, tamurt n Arif tenneɣl-d ɣer tmeqbert n Sidi Muḥ U Aâli. D ayen i yessarem lqaḍi Abdelkrim si zik n zik i d-iwḍen deg wass-nni n temḍelt -is netta : teddukel tmurt n Arif. Tamuɣli-nni ur as-tensir i Muḥend. Ɣas baba-s immut, abrid yuɣ baba-s nni yedder.
Mi yeẓra Muḥend zdat-s imaâzzan-nni, yal yiwen ansi d-yusa, si yal tawsimt/taqbilt, Muḥend ira ad sen-yini awalen-nni i yesla acḥal n tikkal deg umeẓẓuɣ-is netta. Awalen-nni n baba-s issen-iten si mi yella d ameẓyan, issekcem-iten deg wallaɣ-is, uɣalen d tafat-nni swayes iteddu. Awalen-nni snin, gezmen, ḍersen zun d azeṭṭa n wustu d taduṭ. Lemmer d-ffiɣen seg yimi n Muḥend, yili yal yiwen di tmeqbert-nni ad sen-isel…”
Tukkist seg udlis : “Muḥend Abdelkrim – Di dewla n Ripublik”, ed. L’Harmattan, Paris 2012.
Muḥend inna-d awalen-nni, s yimi-s netta, akken yufa, ibedd deg umkan n baba-s, At Arif gan-as isem amaynut : ilmend n “Muḥend n Abdelkrim”, idwel d “Muḥend Abdelkrim” !
Muḥend Abdelkrim izwar i tegrawla n Arif, tin i yeddan armi d aseggas n 1926, mi yas-teddukel Spanya akked Fransa, yal yiwet si tama, maca asirem-nni idda, iffeɣ, imla abrid n teslelli ɣer timmunent i tmura n umadal.
3. La conférence d’Algésiras, donnant lieu aux accords d’Algésiras, est une conférence internationale relative à l’Empire chérifien (Maroc), dans la ville d’Algésiras en Espagne, du 16 janvier au 7 Avril 1906, sous l’égide des États-Unis…
La conférence a pour seul but de décider ce qui devait être fait en ce qui concerne le Maroc, l’un des rares pays africains qui n’a pas été colonisé par une puissance européenne. En sous-main, le Rif est attribué à l’Espagne, le reste du Maroc pour la France, qui s’y est établie en 1912, sous le régime du protectorat.
L’Espagne avait ausssitôt envoyé des troupes pour occuper “sa part du Maroc’’… et la résistance armée rifaine s’est délenchée.