12.9 C
Alger
AccueilIdéesTamsalt-nni n « peuples autochtones » di Tamazɣa : d tikerkas neɣ d tidderɣelt ?

Tamsalt-nni n « peuples autochtones » di Tamazɣa : d tikerkas neɣ d tidderɣelt ?

Date :

Dans la même catégorie

Windyam Assétou Maiga : « On peut s’aimer dans nos différences »

Dans L’Exil de l’amour, Windyam Assétou Maiga explore les...

L’Algérie, premier client du Su-57E : deux avions livrés sur un contrat de 14

L’Algérie serait le premier client étranger du chasseur furtif...

Quand les olives tombent, la Kabylie se lève

Il existe en Kabylie une saison qui n’est écrite...

Cherif Mellal : 1036 jours de détention, 5e jour de grève de la faim

Cherif Mellal et Mohamed Tadjadit sont en grève de...
spot_imgspot_img
- Advertisement -

Ma nekkni d « peuple autochtone », anwa i d « peuple allochtone »/aberrani (1) ?

Wid ittberriḥen ass-a s wawal-nni, zun Imaziɣen d « peuple autochtone » di Tamazɣa, issefk ad aɣ-d-inin anwa i d « peuple allochtone », win i d-ikecmen si berra ɣer Tamazɣa ?

Ur izmir ad iqqim wawal d amnasef (2).

Awal n « peuple autochtone », neɣ Natives s teglizit, iteddu kan di tmura n Marikan, Autralia akked New Zeland.

Asmi yekcem uɣref n Urupa timura-nni (si Legliz, Fransa, Spanya, Hollanda), si tallit n Christophe Colomb di tasut/lqern tis 15 ɣer Marikan, ɣer Autralia akked New Zeland di tasut 19, seddan tasertit n temharsa/colonisation akken ad beddlen aɣref, zwaren wten akken ad snegren imezdaɣ ufan di tmura-nni.

Taggara, illa wanda aɣref n Urupa yugar aɣref amezwaru, « peuple autochtone », armi beddlent udem tmura-nni. 

Di tmurt n USA, d lmatrayuz n jiniral Custer i yesnegren imezdaɣ Izandyaten n Sioux, Dakota, Cheyennes,… armi d-ggrant kan kra n tewsimin/tribus di tudrin-nsen, « les réserves ». Di Marikan n Wanẓul/Sud, d Spanya i yesnegren iɣerfan n Mayas, Kečwa, Aymara, …

Ass-a, amennuɣ ɣef izerfan n iɣerfan imezwura/’’peuples autochtones’’, mazal iteddu yal ass di tmura n Bresil (Amazonia), Guatemala, Colombie, Perou… akken ad nnaɣen mgal « grand remplacement » n udabu, ad idiren deg wakal n imezwura-nsen.

Nnger n uɣref illan d amezwaru, d tin i d tasertit n « grand remplacement » swayes ttberriḥen, s tḥila, kra n imeɣnasen n tafusit/extrême droite di Fransa, Legliz, Almania, ɣef iminigen iberraniyen i d-ittasen si tmura nniḍen, akken kan ad rewlen i ṭṭrad, neɣ akken ad xedmen s iɣallen-nsen, ad ččen aɣrum-nsen di lehna.

Takti n « peuple autochtone » ur teddi di tmura n Tamazɣa, si Libya ar Merruk.

D yiwen uɣref i yellan, d aɣref amaziɣ si nnig 30 leqrun neɣ ugar, ɣas llant ass-a snat tutlayin di tmurt : tamaziɣt (tacelḥit, taqbaylit, tacawit, tarifit, tamzabt, tacenwit, tamacek, ….) akked darǧa i d-ilulen si temlilit n tmaziɣt akked taârabt i d-wwin at Banu Hilal di tasut/lqern wis 11.

Akken ad ibeddel uɣref deg yiwet tmurt, issefk aɣref i d-ikecmen ad yili yugar win illan yakan d amezwaru  di tmurt-nni, syin ad yaweḍ ad t-issenger s ‘’tsertit n nnger’’/génocide, s ujenwi d ubarud, neɣ tikkal ad d-yeǧǧ kra n imezdaɣ-nni… akken ad ten-issexdem d aklan-is.

Ma nger tamawt i umezruy n Tamazɣa di 20 n tasutin/leqrun tineggura yettwassnen, nezmer ad nẓer amek tedda tmurt, seg imnekcem ɣer wayeḍ :

– Ifniqen n Carthage (tasut tis -7 ar -2), d takemmict kan i d-ikecmen, zun d inebgawen ttaɣen znuzun, syin bnan tiɣremt n Carthage, anida imezdaɣ-is am iserdasen-is amur ameqqran d Imaziɣen di taggara ; tutlayt n Carthage d taqanant/punique, tezdi akked tmaziɣt. Mi thudd Carthage di -146, s ufus n Ruman, imezdaɣ-is nnejlan, guǧǧen ɣer yal tamnaṭ, maca Ifniqen/Imaziɣen-nni ur beddlen aɣref n tmurt tamaziɣt.

– Iṭelyanen irumyen n Roma, ɣas ṭṭfen tamurt uzaɣar si tasut/lqern -1 ar +5 , si Libya ar Merruk, ɣas kecmen-d kra n iserdasen yuɣen aẓar akked kra n ifellaḥen, bnan tiɣermin timeqqranin, syin gan-as isem ‘’Africa Romana’’, maca ur beddlen udem neɣ idammen n tmurt tamaziɣt s umata. Amur ameqqran uɣalen ɣer Roma.

– Aâraben d-ikecmen di tasut tis 7, s yisem n ddin ineslem, d tamharsa n « el futuḥat », ur qqimen di tmurt n Tamazɣa ; amur ameqqran n iserdasen uɣalen ɣer wansi d-usan, ɣer Damas d Maser. Mi fran imennuɣen deffir azal n 50 iseggasen n ujenwi, yal adabu ibedden di yal tamnaṭ n Tamazɣa, d Imaziɣen inselmen i t-isbedden. Amezwaru deg-sen d Idris I, win i sbedden imezdaɣ Iwraben n Tafilalet di Merruk.

Takemmict n Waâraben i d-yusan si Teɣzut n Nil di Maser, di tasut tis 11, amur ameqqran d Banu Hilal akked Banu Suleyman, ur llin nnig 15000 n yemdanen, gar imeẓyanen d imeqqranen. 

Ur beddlen udem n tmurt, ur beddlen idammen n tmurt ; llan zdin akked Iznaten, Imaziɣen n izuɣar imeqqranen (Hauts Plateaux sahariens) ; ɣas llan wid d-ittmektin ass-a tajaddit-nsen si Saâudya, neɣ Lyaman.

Inselmen d-ikecmen si Wandlus/Andalousie deffir tanekra n ‘’reconquista’’ n 1492, amur ameqqran d Irifiyen akked Icelḥiyen i izegren si tasut tis 8, si Merruk ɣer Spanya ; d nutni i yebnan tiɣermin n Ɣernaṭa/Grenade, Gadir/Cadix, Sevilla, Qerṭuba, … i wuɣur rezzun ass-a yemdanen si yal tamurt.

Ihi, ur illi « grand remplacement » n Waâraben di tmurt n Tamazɣa. 

Maca, anekcum n tinneslemt ɣer Tamazɣa tegla-d s tikli n tutlayt taârabt s ddin ineslem ; mi tezdi akked tmaziɣt, syin tlul-d tutlayt tamaynut : ‘’darǧa’’ ; armi ass-a zun tessaɣ i tmurt deg izuɣar akked temdinin. D tutlayt n Tamazɣa, mačči d taberranit.

– Anekcum n tmurt n Turk si 1516, s ufus n Aârruǧ akked Xeyr-ddin, di tmurt n Lezzayer akked Tunes, illa d win n temharsa, maca ur illi d win iseddan tasertit n « ubeddel n uɣref » (colonisation de peuplement).

Iturkiyen illan di tmurt, d wid kan n udabu akked iserdas-nsen (janissaires) ; d wid i d-ttawin ugar si temnaṭ n Anatolia, di tmurt n Turk.

Adabu aterki ur d-iwwi imezdaɣ Iterkiyen si tmurt n Turk akken ad ṭṭfen tamurt, ur isbedd aɣerbaz deg ad isselmed tutlayt taterkit. D taârabt n Leqran i yella yesselmad-itt di yal tamesgida. 

Imezdaɣ d-icettlen si Turk, ikka-d seg iserdasen Iturkiyen i yuɣen Tizzayriyin neɣ Titunsiyin ; gan-asen isem ‘’Kuluɣli’’. D takemmict kan ur nbeddel udem neɣ idim n Tamazɣa. 

Tikerkas n Turk, banent-d ussan izrin di Lezzayer, mi d-inna unmahal/ambassadeur n Turk di Lezzayer, « zun llan Iterkiyen di Lezzayer (azal n 5 ar 20 % n imezdaɣ) », akken kan tamurt n Turk ad d-tekcem tamurt !

– Anekcum n Fransa si 1830, ildi tabburt i tsertit n temharsa/colonisation tameqqrant akken ad tbeddel udem tmurt n Lezzayer. D « colonisation de peuplement ».

Sin iberdan ideg idda udabu n Fransa akken ad yaweḍ ɣer yiswi-s :

a) Asenger n Izzayriyen s ubarud akked times (jiniral de Saint-Arnaud, jiniral de Lamoricière, Randon, Bugeaud,…) sawḍen tamussni-nsen n usenger ɣer talast. Azal n umelyun n Izzayriyen i yemmuten di 50 iseggasen imezwura n unekcum n Fransa.

b) Asekcem n imezdaɣ n Urupa akken ad zedɣen tamurt n Lezzayer ; wwin-d imdanen si yal tama n Fransa (Auvergne, Alsace, Catalogne, …), akked si tmura n Spanya, Ṭelyan, Malṭa, … Win i d-yusan ad as-d-fergen lfirma, d ayla-s.

Tasertit-nni tessaweḍ armi azal n 10 % n imezdaɣ n Lezzayer, aẓar-nsen si Urupa. Gan-asen isem ‘’pied-noirs’’. 

Maca ur sawḍen ara ad snegren Izzayriyen, am akken snegren Izandyaten (Apaches, Sioux, …) di tmurt n Marikan, s ufus n jiniral Custer.

Mačči d tazmert i yasen-tt-ikksen i yiserdasen n Fransa, maca ur ufin di Paris amur ameqqran n udabu ara sen-d-ildin tabburt, ara sen-igen tallalt : tamurt n tegrawla n 1789, ɣas teqqen allen-is ɣef twaɣit n tmenɣiwt di Lezzayer, ur teqbil ad tessenger Izzayriyen wakali, akken ad tessiweḍ ɣer « grand remplacement ».

Ɣas ur tessenger Izzayriyen s ubarud, s times, s laẓ, Fransa tesnulfa-d tusnakt/mathématique tamaynut : 

Deg uraren n tsertit n ‘’tugdut-is’’, Fransa tekkes azal i Yizzayriyen, zun mačči d imdanen,  armi yiwen Urumi/pied-noir yugar 9 n Izzayriyen deg ugraw « Assemblée algérienne » ! 

Deffir 1962, amelyun-nni n imezdaɣ « pieds-noirs », iffeɣ tamurt, iǧǧa-d 9 imelyan n Izzayriyen, d Imaziɣen deg uẓar. 

Tamsirt si tmuɣli n umezruy :

Ur issefk ad nessekcem tawekka di tbadut/définition n uɣref n Tamazɣa. 

Ur illi yiɣisi di tmurt n Tamazɣa, acku yiwen uɣref kan i yellan si nnig 30 n tasutin/leqrun, ɣas kecmen-d yemdanen nniḍen si berra (si Lubnan, Maser, Turk, Urupa…), ass-a zdin akked at tmurt, uɣalen d at tmurt, acku… « d tirint i irennun ɣer taffa ».

Asemres/asexdem yal tikkelt n wawal « peuple autochtone », zun nekkat iman-nneɣ s ufus-nneɣ ; zun aql-aɣ « nebḍa tamurt akked uɣref nniḍen », maca d win ur nelli.

Issefk ad d-nesfi timmist deg wawal-nneɣ akken ad yuɣal wasif ɣer ubrid-is :

wid ittmeslayen darǧa di yal tamurt n Tamazɣa, si Libya ar Merruk, ur llin d Aâraben. 

Nutni d Imaziɣen deg uẓar, deg yidles, di tutlayt (ɣas d darǧa), am akk imezdaɣ itutlayen tamaziɣt. D yiwen uɣref i yellan di tmurt n Tamazɣa tameqqrant.

Issefk ad tili d tamsirt i yal ameɣnas n umussu adelsan amaziɣ di yal tamurt/tamazirt, i yal ameɣnas n Ugraw Amaḍlan Amaziɣ (CMA), i yal aɣerbaz n tmurt, i yal ahil n tsertit/programme n ikabaren imaynuten n Tamazɣa. 

D tamuɣli-ya kan i yebnan ɣef umezruy d wayen illan d tidet, d tin ara yekksen azekka tilisa ibedden ass-a zun d ifergan gar tmura n Tamazɣa, akken taggara ad teddukel tmurt, ad yuɣal wasif ɣer umkan-is. 

Aumer U Lamara 

Timerna / Notes :

1. « Peuples autochtones », « peuples premiers » : d imezdaɣ imezwura n tmurt, wid i yettwassnen d imenza deg umezruy.

«Peuples allochtones » : d wid i d-yusan si tmurt-nniḍen, d iberraniyen, d imnekcmen.

2. « Mal nommer les choses, c’est ajouter au malheur du monde », Albert Camus.

Dans la même catégorie

Windyam Assétou Maiga : « On peut s’aimer dans nos différences »

Dans L’Exil de l’amour, Windyam Assétou Maiga explore les...

L’Algérie, premier client du Su-57E : deux avions livrés sur un contrat de 14

L’Algérie serait le premier client étranger du chasseur furtif...

Quand les olives tombent, la Kabylie se lève

Il existe en Kabylie une saison qui n’est écrite...

Cherif Mellal : 1036 jours de détention, 5e jour de grève de la faim

Cherif Mellal et Mohamed Tadjadit sont en grève de...

Dernières actualités

spot_img

LAISSEZ UN COMMENTAIRE

S'il vous plaît entrez votre commentaire!
S'il vous plaît entrez votre nom ici