4 mai 2024
spot_img
AccueilIdéeDeg ubrid n talwit, akked ukabar n FFS di... 1978

Deg ubrid n talwit, akked ukabar n FFS di… 1978

S TMAZIƔT

Deg ubrid n talwit, akked ukabar n FFS di… 1978

Tanagit / témoignage. Deg iseggasen n 1970, Che Guevara yella d azamul/symbole n yelmeẓyen akk n ddunit, wid issaramen ad tbeddel abrid tsertit di tmurt-nsen, akken ad ikkes yal adabu ibedden ɣef lbaṭel d tedrimt (capitalisme), neɣ tadiktaturt n wid iqqnen ddaw uzaglu n Rrus, akken taggara ad tekker tegrawla n ifellaḥen, n ixeddamen, n iẓawaliyen, i tlelli d tugdut di yal tamurt.

Di tallit-nni, amur ameqqran n tnekriwin n igrawliyen umaḍal yuɣ abrid n takriṭ/violence, di ‘’guérilla marxiste-léniniste’’, d tamara, acku imir-nni ur izmir ad yili wawal neɣ tanekra n talwit mgal adabu n tdiktaturt ur d-nettak udem. D Tupamaros deg Urugway d Venezuela, d Montoneros di Argentina, d ELN di Colombia, d RAF di Almanya utaram/RFA, d Brigades Rouges di Ṭelyan, neɣ d amussu M23 (Mouvement du 23 Mars) di Merruk,…

Di tmurt n Lezzayer, d tamsalt nniḍen. Adabu n Boumediène issers iḍarren-is si 19 yunyu 1965, ulac tazmert idduklen zdat-s akken ad t-tqabel :

  • FFS yenger seg-mi d-ittwaṭṭef Aït Ahmed di 1964, syin irwel si lḥebs ɣer berra ; qqimen-d kra n imeɣnasen ttmeẓran gar-asen (Yaha Lhafid, Naït Maouche, Amara Ouali, atg…), maca ur illi wayen xeddmen.

    - Advertisement -
  • Krim Belkacem isnulfa-d MDRA, syin iga ṭṭrad mgal Boumediène, tama ad tekk di tayeḍ ; wten-t s rsas acḥal n tikkal, zeglen-t, taggara d Krim i yeɣlin di tcerkett i yas-undin, yettwanɣa di 1970 di Frankfort (Almanya).

  • Di 1967 tella-d tyita n colonel Tahar Zbiri ; iga ‘’coup d’Etat’’, maca yezgel, Zbiri yerwel ɣer Tunes.

  • Di 1976, tella-d tyita n imeɣnasen n tmaziɣt (Smaïl Medjber, Muḥend Haroun, Kaci Lounas, atg…), wid-nni yessersen lbumbat di Lezzayer (El Moudjahid), akked Wehran, di tzeqqa n taɣdemt. Ttwaṭṭfen akken llan, kecmen leḥbas acḥal iseggasen.

  • Illa yisem n ukabar PRS n Boudiaf ; d awal kan di tmurt, maca llan imeɣnasen di berra, di Fransa, amur ameqqran d inelmaden.

  • Illa daɣ ukabar n PAGS, zun tdel-it tagut, ur illi deg udabu, ur illi berra n udabu. Qqaren, amur ameqqran n imeɣnasen-is llan di sandikat akked gar iselmaden. 

  • Ayen illan d amaynut : si 1969 bdan ttawḍen-d ‘’les bulletins’’ n Ugraw Imaziɣen. Di tesnawit/lycée technique n Ruisseau anda i lliɣ, iteddu ddaw ufus, yiwen ittak-it i wayeḍ. 

D tagi i d ttwira/tawleft n tmurt i yellan zdat-nnaɣ, di tallit-nni deg nella d inelmaden, nemyussan ; amur ameqqran deg-nnaɣ nella nlemmed tamaziɣt di tesdawit n Lezzayer ɣur Mouloud Mammeri. D tin i d tagrurt i yaɣ-isdukklen deg usalu n yidles amaziɣ i Lezzayer tamaziɣt, d axsim n tsertit n taârabt-tinneslemt n FLN. Di tiɣremt n Ben Aknun, imezwura yellan din slulen-d agraw ‘’cercle berbère’’ swayes sedduyen yal udem n tnekra tadelsant (isaragen, ccna, tirezzaf d tarbaât/excursions akka d wakka, i yesnernan asɣen, nemyussan gar-annaɣ) ; deg-s i d-ffɣen wid ixedmen akked Mouloud Mammeri, di twizi n tira n umawal n tmaziɣt tatrat (lexique de berbère moderne), i yellan ar ass-a d tagejdit.

Ayen i yaɣ-ihuccen ugar akken ad nessemlil tamuɣli-nnaɣ i tnekra ur d-nlul, mačči yiwen ; d ayen iḍran di 10 iseggasen,

  • Putsch n 1962 akked tsertit n udabu deg usalu n l’arabisation, 

  • Tafaska tadelsant n Taferka / Festival Culturel Panafricain (PANAF) di yulyu 1969 : illa deg-s yal idles, yal tutlayt n Taferka, maca tamaziɣt ulac, tettwagdel. Tadyant n Tawes Aâmruc, d timmist ur nḥellu (1). 

  • Tuṭṭfa ɣer lḥebs n inelmaden wuɣur ufan imsulta  tira n tmaziɣt s tifinaɣ,

  • Tukksa n tɣuri n tmaziɣt sɣur Mouloud Mammeri di tesdawit n Lezzayer, di 1974, s ufus n uwzir Ahmed Taleb Ibrahimi 

  • Tiḥila iga udabu di reḥba-nni n ‘’la charte nationale’’,

  • Aberraḥ n tkerkas i iga udabu s TV, radyu akked uɣmis El Moudjahid asmi ṭṭfen imeɣnasen-nni yessersen lbumbat di 1976. Rran-ten d icenga n tmurt, zun d at OAS ! 

Tilufa-ya qqnent akk gar-asent, gant-aɣ zun d aserkem deg wadmeɣ-nnaɣ. Issefk ad d-ilal wayen izemren ad issinef tikli n udabu, ad yerr tamurt n Lezzayer deg ubrid n umezruy-is, deg usalu n tidett. 

Yal yiwen gar-annaɣ anda yessaweḍ tamussni-s di tɣuri n umezruy n Tamazɣa, anda yerra tamuɣli-s deg iberdan n tsertit, amek iẓerr tifrat-is taggara. Maca icerk-ak yiwen yissew, ɣas ur ifri.  

Tikkelt tamezwarut i yura wayen i yaɣ-isdduklen, d tazrawt d-ilulen sɣur imeddukal illan di reḥba-nni/débats publics n charte ntionale di yal amkan. Ɣas ulac tuddsa s timmad-is, anda yella umjaddel/débat ad newwet ad d-nessekcem tamsalt n tmaziɣt di tnemmast, yal yiwen akken issen. Taɣuri-nni/expérience tefka tabɣest i terbaât i yuran di Lezzayer aḍris aɣezfan ; azwel-is « Contribution au débat sur la charte nationale » (2) ; d win i yessersen lsas n tmurt n Lezzayer akken issefk ad yili yidles-is, tutlayin-is akked tsertit-is ass-a.

Aḥric ameqqran seg imeddukal llan zegren ɣer Paris di tazwara n 1970 ; syen yal aseggas rennun wid yufan tabburt. Di 1973 ilul-d ugraw ‘’Groupe d’Etudes Berbères’’ (GEB) di tesdawit n Paris VIII Vincennes i uselmed n tmaziɣt akked tagmi /recherches ɣef yidles amaziɣ. Iḍrisen imezwura i yura Mbarek Redjala ldin-aɣ allen ɣef umkan n tutlayin n ugdud (langues populaires) di tmurt-nnaɣ.

Imeɣnasen n tmaziɣt : d abrid n tudert, d abrid n talwit

Di 1976/1977 i d-ikcem Ali Mecili, illa d amastan di Paris, syen iga-d tamussni akked imeddukal illan di GEB (Mohia, Hend Sadi, Ramdane Achab, Boussad Ben Belkacem, Saïd Boudaoud, atg…). Di temlilit-nni, tlul-d ‘’la coopérative Imedyazen’’ i usiẓreg/édition n yedlisen s tmaziɣt. D Ali Mecili i d-ifkan idrimen swayes teldi tḥanutt-nni, swayes d-ffɣen yedlisen imezwura, akked wayen nniḍen (iḍebsiyen n ccna n Ferḥat). Di kra wagguren, ‘’Imedyazen’’, di tezribt n Lesguières, idwel d azamul n usirem, d amkan n temlilit ; yal win ad d-yasen si tmurt, ad yaweḍ ɣer umkan-nni.

Anekcum ɣer unnar n tsertit di 1978

D temlilit-nni akked Ali Mecili i d-igan asɣen akked Hocine Aït Ahmed, win i yellan izdeɣ di Lausanne (suisse), irezzu-d ɣer Paris. 

Nek s timmad-iw, ur lliɣ di temliliyin timezwura ; lliɣ d anelmad/d aselmad di tiɣremt n Besançon. D Arezki Benchabane, win i d-iwḍen ɣer Paris (illa yezdeɣ di Londres), akked Saïd Boudaoud i yi-d-ifkan isalen n wayen illan di taggara n 1977, syen yusa-n Saïd Boudaoud ɣer Besançon, neqqim, nefra ɣef wayen i yaɣ-isdduklen ɣer zdat : 

  • Ad neg tafekka i wayen i yaɣ-isdduklen d imeɣnasen n tmaziɣt, akken ad d-neslal tuddsa tasertant/organisation politique, s wayes nezmer ad nennaɣ.

  • Ad teddu tuddsa deg ubrid n talwit akken ad tbeddel ɣef uẓar tmurt n Lezzayer (tamagit/identité, idles, tutlayin, …).

  • Ad tessiɣ i tmurt n Lezzayer, seg yixef ar yixef, d tuddsa taɣelnawt / organisation nationale, mačči d ‘’la Kabylie’’ kan (d ayen i d-iwwin ɣer zdat asɣen akken « ad d-tili temlilit akked Mohamed Boudiaf », d awal n  A. Benchabane). 

 Agraw amezwaru di Paris di tazwara n 1978 (3)

Agraw illa-d di Paris, deg uxxam n Saïd Boudaoud (17 boulevard du temple, 75003), akked uxxam nniḍen di 14eme arrondissement), iṭṭef 3 neɣ 4 wussan. 

D anejmaâ deg nefra amur ameqqran n temsal issefken ad frunt di tuddsa tasertant. Yal yiwen ifka-d tamuɣli-s, akken issen ; nedda-yas zun d aɣerbaz anda yal yiwen isuffeɣ-d ayen swayes zemren ad sfaydin wiyaḍ. Ayen ifran d lsas gar-annaɣ : ad neddu deg ubrid n talwit, ulac isem n takriṭ/violence, i bennu n tugdut si tama wadda, si lsas. Ulac tasuddest n tuṭṭfa ukersi/pas de stratégie de prise de pouvoir, pas de stratégie putschiste.

Asmekti n kra imedyaten deg ugraw :

  • Ass wis sin, nessuter-as i Aït Ahmed, iga-yaɣ-d asarag ɣef izerfan n umdan (illa imir-nni ittaru taggara n thèse de doctorat « les droits de l’Homme dans la charte et la pratique de l’Organisation de l’Unité Africaine (OUA) » ; 

  • Aït Ahmed izga yettuɣal-d ɣer wawal n sandikat, « issefk ad nekcem sandikat akken ad yihriw unnar, ad timɣur tezmert… » ; (di tallit-nni, l’UGTA d tarbibt n FLN, ulac yiwen umeɣnas-nnaɣ deg-s).

  • Ferhat Mehenni, nessuter-as ad iqqim d ilelli berra n ukabar d-iteddun, ur iteqqen di tuddsa tasertant ; nenna-yas « amedyaz ur issefk ad ittwaqqen », (akken daɣ Mohia, ur d-ikcim yid-nnaɣ, ur illi deg ugraw).  

  • Di taggara n ugraw, Saïd Sadi yura-d ayen akk yufafen/synthèse si tazwara armi d taggara n ugraw n 3 neɣ 4 wussan. Mi t-id-iɣra, yal yiwen ifka-d tamuɣli-s akken ad tseggem tira. Imir, inna-d Aït Ahmed : « Ad awen-d heggiɣ une synthèse s wayen akk i nexdem ar ass-a» ; Saïd ifka-yas ɣer ufus-is ayen yura.  

Agraw wis sin di tama n Gap (Hautes Alpes) di  tefsut 1979 (4)

Agraw n Gap yusa-d aseggas deffir umezwaru n Paris. Yal yiwen deg-nnaɣ issekcem-d imeɣnasen yessen, di tmurt akked Fransa, di yal tiɣremt. Hend Sadi akked Ramdane Achab llan kecmen d iselmaden ɣer tesdawit n Tizi Wezzu.

Ahil n ugraw n Gap iga izerfan n umdan akked timanit (autonomies) n yal udem di tnemmast, akken ad ilin d tigejda n tugdut ara nebnu. 

Amur ameqqran n umjaddel/asqerdec illa-d ɣef temsal n autonomie individuelle / autonomie collective / autonomie régionale. D asalu amaynut i yemgaraden netta d iberdan n jacobinisme n Fransa akked centralisme démocratique n tmura n wagmuḍ (pays de l’Est) i tesddukel tmurt n Lezzayer di tdiktaturt n Boumediène s yisem n taâtabt-tinneslemt.   

Di taggara n ugraw, mi nekker : 

Ur d-nessekcem ɣer wawal tamsalt n ukabar ad d-ilalen si temliliyin-nnaɣ. Ur nefri ɣef yisem n ukabar, ur d-ibdir yiwen isem n FFS deg ugraw. Ur nefri ma d FFS neɣ d isem nniḍen.

Ur nesbedd kra n tuddsa gar-annaɣ (organisation). Imir-nni Saïd Boudaoud illa d netta i d aqeddac/coordinateur permanent di Paris, ittwaxelles, illa daɣ d aselmad di tesdawit. Agraw ifra ad ikcem Benchabane Arezki ɣer tmurt, netta yeqbel ad ibedd d aqeddac/coordinateur di Lezzayer. Di Tizi Wezzu yella yakan Saïd Sadi.   

Kra wagguren deffir ugraw n Gap, teffeɣ-d tezrawt tasertant/plateforme politique, « Pour une Alternative Démocratique Révolutionnaire à la catastrophe Nationale » (5), tezmel s yisem n FFS. 

Nettwaqdef akken nella. Ilmend deg ad neldi asalu amaynut/une voie nouvelle i yelmeẓyen n Lezzayer s ukabar amaynut, nufa-d iman-nnaɣ neqqen, nferru tamsalt n tnekra n 1963, nerna nbubb tamettant n nnig 400 imeɣnasen n ṭṭrad n tmara mgal l’ANP n Boumediène.

Maca, nefka awal-nnaɣ, nedda di tuddsa n FFS, amur ameqqran nnig lebɣi-nnaɣ. 

Mi d-tewweḍ Tefsut Imaziɣen n 1980, d tuddsa-nni yellan i yeseddan tanekra, d imeɣnasen-is i ikecmen lḥebs n Berwagiyya, maca tenjer abrid, tesselmed asalu n talwit i umennuɣ ɣef tmaziɣt, izerfan akked tugdut di tmurt n Lezzayer.

Amur ameqqran, akken akk nella d imeɣnasen imezwura, neffeɣ-d si tuddsa-nni n FFS (6). Di 1985, mi d-neslul taseqqamut n izerfan n umdan/Ligue Algérienne de Défense des Droits de l’Homme, ur n-iqqim yiwen di FFS. Ineggura, d timlilit-nni n Londres n Aït Ahmed akked Ben Bella i sen-ikksen akukru, ffɣen-d.

Nek ffɣeɣ-d si FFS deg wass n 8 furar 1982, deffir temlilit akked Hocine Aït Ahmed d Saïd Boudaoud, deg usayes/Place Denfert Rochereau, di Paris.   

Taggara.

Taɣuri tameqqrant i d-teǧǧa tallit-nni n 1978/1985 d asalu n umennuɣ s talwit/lutte pacifique. Tugar yal tazmert. Di yal tamurt, ulac adabu izemren ad iqqim ibedd zdat tdukli n ugdud.

D asalu-nni i yefkan imɣi, d win i tufa tnekra / hirak n furar 2019. 

Aumer U lamara

Timerna / Notes :

1) Yura-d Saïd Sadi deg yidlisen-is ɣef temsalt-a.

2) Tazrawt tamezwarut n imeɣnasen n MCB (1976) : ‘’Contribution au débat sur la charte nationale’’. Imyura n tezrawt : Larbi Mokhtar, Saïd Sadi, Mohamed Ben Hamadouche, Salem Djebara, Arezki Benchabane.

3) Agraw (séminaire) amezwaru di 1978, di Paris : Hocine Aït Ahmed, Ali Mecili, Saïd Boudaoud/Boudaoui, Hend Sadi, Saïd Sadi, Ramdane Achab, Boussad Ben Belkacem, Malika Chertouk, Ferhat Mehenni, Arezki Benchabane, Aomer Oulamara.

4) Agraw n 1979 di Gap (Hautes-Alpes) : Hocine Aït Ahmed, Ali Mecili, Saïd Boudaoud/Boudaoui, Hend Sadi, Boussad Ben Belkacem, Arezki Benchabane, Ramdane Achab, Hacène Hirèche, Aomer Oulamara,

tarbaât i d-yusan si tmurt : Saïd Sadi, Mouloud Lounaouci, Ali Ouabadi, Mouhouche X (illa d anelmad di Lezzayer).

! Ali Mecili yenɣa-t s rsas udabu n Lezzayer, deg wass n 7 yebrir 1987 di Paris, 74 Boulevard Saint-Michel.

5) Tazrawt n FFS n 1979 : ‘’Pour une alternative démocratique révolutionnaire à la catastrophe nationale’’, plateforme politique. D tira n Hocine Aït Ahmed, seg wayen nefra deg ugraw, si 1978 ar 1979.

6) Tanagit/témoignage n Mouloud Lounaouci deg uɣmis El Watan n 31/12/2005.

https://www.elwatan.com/edition/actualite/contribution-une-personnalite-qui-ne-laissait-personne-indifferent-31-12-2015

Auteur
Aumer U Lamara, écrivain

 




LAISSEZ UN COMMENTAIRE

S'il vous plaît entrez votre commentaire!
S'il vous plaît entrez votre nom ici

ARTICLES SIMILAIRES

Les plus lus

LABA Asbl accueille Leila Zerhouni et Kamel Bencheikh

LABA asbl est heureuse de vous présenter un tandem littéraire Leila Zerhouni et Kamel Bencheikh, auteur.es d'origine algérienne. Les deux écrivains nous reviennent tantôt avec un roman réaliste "Un si...

Les derniers articles

Commentaires récents